Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Keng atmosfera yog’dusini zarralar soni bo’yicha spektri.
Keng atmosfera yog’dusining eksperimental muhim xarakteristikalaridan 
biri, uning zarralar soni bo’yicha spektri F(N) hisoblanadi. Bunday spektr keng 
atmosfera yog’dularining (N, N+dN) intervalida yetgan zarralar soni bo’yicha 
taqsimlanishini aniqlaydi. Yog’dularning zarralar soni bo’yicha integral spektrini 
quyidagi darajali funksiya bilan ifodalash mumkindir. 
 
 






N
AN
dN
N
F
N
F
(6.6) 
Bu formuladagi 

- ga, zarralar soni bo’yicha spektrning darajasi deyladi. 
Birlamchi kosmik nurlarning energetik spektri, keng atmosfera yog’dularining 

---

96 
zarralari bo’yicha spektri bilan aniqlanadi. Yog’dular zarraviy spektridan 
foydalanib birlamchi kosmik nurlar energetik spektrini aniqlash uchun, tajribada 
o’lchangan zarralar soni N
e
– dan, bu yog’duni hosil qilgan birlamchi kosmik 
zarrani energiyasiga o’tish koeffisiyenti


e
o
e
o
N
E
N
E
K

,
qiymatini bilish kerak. K 
(E
o
, N
e
) – ning qiymati nazariy yo’l bilan aniqlanadi. Buning uchun kosmik 
zarralarning Yer atmosferasidan o’tish jarayonini modellashtrish natijalaridan 
foydalanadilar. Bunday modellashtrishda, birlamchi kosmik zarra xarakteristikalari 
(energetik spektri, yadroviy tarkibi, burchak bo’yicha taqsimlanish funksiyasi) 
beriladi. Birlamchi kosmik zarrani Yer atmosferasidan o’tish jarayonini 
modellashtrishda, yuqori energiyali zarralarni yadro va elektromagnit o’zaro 
ta’sirlarini ifodalovchi, tajriba natijalarini to’g’ri ifodalovchi modellardan 
foydalaniladi. Hamda bunday modellashtrishda, keng atmosfera yog’dularini qayd 
qiluvchi qurilmalar tarkibiga kiruvchi detektorlar xarakteristikalari kiritiladi. 
Tushunarliki, bunday modellashtrishda elektron hisoblash mashinalari keng 
qo’llaniladi. 
Yuqorida qayd etilgan Samarqand KAYo qurilmasi yordamida qayd etilgan 
eksperimental natijalarga ko’ra aniqlangan zarralar bo’yicha spektrni 
6
5
10
3
10
5
,
2




e
N
intervalda quyidagi darajali funksiyalar bilan ifodalash 
mumkindir. 
;
)
10
(
10
)
20
,
0
45
,
3
(
)
(
1
1
2
05
,
0
47
,
1
5
10












стер
сек
см
N
N
F
e
e
5
5
10
0
,
6
10
5
,
2




e
N
6
5
1
1
2
09
,
0
10
,
2
5
9
10
2
,
3
10
0
,
9
;
)
10
(
10
)
30
,
0
15
,
1
(
)
(
















e
e
e
N
стер
сек
см
N
N
F
(6.7) 
Aniqlangan bu spektrlarni nazariy yo’l bilan topilgan va quyidagi formula bilan 
зарра
эв
N
N
E
N
E
K
e
e
o
e
o
/
)
10
(
10
)
06
,
0
57
,
0
(
)
,
(
02
,
0
10
,
0
6
10






(6.8) 
ifodalangan funksiyaga ko’paytirib, yuqorida keltirilgan energetik spektrlarni 
topamiz.