Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

 Тарихий тараққиѐт концепцияси: 
Тарихий адабиѐтларда 
мазкур концепциянинг икки шакли ажратиб кўрсатилади. Улардан 
бири “умумжаҳон тарихий концепцияси” деб аталади.Мазкур 
концепция ягона умуминсоний маданиятни яратишни асослаб 
беради ва тарғиб қилади. Европа олимларидан 
И.Ҳердер
ва 
К.Ясперс 
бу ѐндашувнинг асосий тарафдорларидир. 
Англия олимлари О.Шпенглар, А.Тойнби ва бошқалар бу 
концепцияга 
тамоман 
тескари 
бўлган 
“маданий-тарихий 
концепция”ни таклиф этишди. Бу назария тарафдорларидан бири 
бўлган рус классик геосиѐсатчиси Н.Данилевский этномаданий 
ўзига хослик концепциясини ривожлантириб, ҳар бир маданият 
ўзига хос этномуҳитга таянади ва, бинобарин, ягона умуминсоний 
маданият принцип жиҳатидан асло бўлиши мумкин эмас, деб 
таъкидлади. 
Замонавийлаштириш назарияси:
Бу назария ХХ асрнинг 70-
йилларидан кейин Европада вужудга келди ва Ғарб геосиѐсий 
назариялари орасида алоҳида эътиборга сазовор бўлди. Мазкур 
назария асосчилари анъанавий турмуш тарзидан Ғарб давлатлари 
қадриятлари ва турмуш тарзига асосланган замонавий жамиятга 
ўтиш ғоясини илгари сурдилар. 
Замонавийлаштириш асосини Европа маърифатчилигининг уч: 
рационаллик, индивидуализм ва моддиятчилик тамойили ташкил 
этади. Бу назарияга мувофиқ, инсонлар бозор иқтисодиѐтига 
асосланган очиқ, либерал, демократик давлат ва жамиятда 
яшашлари, ўз эътиқоди ва ижтимоий-сиѐсий ахлоқ нормаларига 
мувофиқ ҳаракат қилиш имконига эга бўлишлари лозим. Ҳар 
қандай ташқи аралашув ва авторитар бошқарувдан холи бўлган 
жамият ўз турмушини кўпчиликнинг иродасига мувофиқ ташкил 
этиши даркор. Барча ижтимоий ва давлат ташкилотлари инсонга, 
унинг фаолияти самарали, ҳаѐти тўлақонли бўлишига хизмат этиши 
лозим. 
Давлат, жамият, халқ, дин ва инсон ўртасидаги муносабатлар 
энг мукаммал бўлиши лозимлиги ғоясини “замонавийчи”лар Ғарб 
мамлакатлари амалиѐтидан, унинг “ғарблаштириш” маданиятидан 
олишган. Бу ғоянинг асосий моҳияти “европаликлар каби фикрлаш, 
яшаш ва ҳаракат қилиш”дан иборат. 

---

113 
Шундай қилиб, кўряпмизки, Европа континенталь геосиѐсат 
мактабини урушдан кейинги даврда ва ҳозирги вақтда асосан 
немис, француз, итальян ва бельгиялик олимлар ривожлантирдилар 
ва ривожлантирмоқлар. Бу олимлар қудратли инглиз-америка 
атлантика мактабидан бироз мустақиллигини муайян даражада 
сақлаб қолган ҳолда, Европа континенталь мактаби анъаналарини 
давом эттирдилар. Тўғри, шуни ҳам қайд қилиш керакки, АҚШ 
альтернатива сифатида Европадаги кўпгина геосиѐсий мактабларни 
давомли равишда маблағ билан таъминламоқда, ҳатто уларнинг 
ягона марказга бирлашувига тўсқинлик қилмоқда. Аммо, шунга 
қарамай, Европада атлантика мактабидан фарқ қиладиган 
геосиѐсий назариялар ва ѐндашувлар ошкора равишда пайдо 
бўлмоқда. 
Айтилганлардан кўриниб турибдики, макон геосиѐсатидан 
Европа гуманитар сиѐсатига айланиш ХХ асрда Европа 
континенталь мактаби ривожининг умумий тенденцияси бўлди. 
Ҳозирги вақтда Европа геосиѐсати макон категориясидан 
фойдаланувчи геостратегияни фақат инсон руҳияти, маданий 
эҳтиѐжлари 
ва 
хулқ-атвор 
нормалари 
доирасида 
ривожлантирмоқда. 
Европа геосиѐсати XXI аср бошидан бери бирлаштирувчи 
ғояларни тарғиб ва ташвиқ қилиб, Европа Иттифоқининг тобора 
кучли интеграциялашуви ва бу намунанинг бутун жаҳонга ѐйилиши 
тарафдори бўлиб чиқмоқда. 
Бундан ташқари, бу мактаб мафкурачилари жаҳон сиѐсатида 
янги Европанинг ролини ошириш, уни жаҳоннинг ҳал қилувчи 
омилига айлантириш ғояси ҳам илгари сурмоқдалар. Улар, француз 
олими