Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Денгиз қудрати назарияси
– Америка адмирали ва тарихчиси 
Альфред Мэҳеннинг асарларида баѐн этилган таълимот. У денгиз 
давлатининг қуруқлик давлатидан устунлиги ғоясини илгари 
сурган эди. Мамлакатлар ва халқларнинг тарихий тақдирини кўп 
жиҳатдан денгиз қудрати белгилаб беради. XIX аср охирида Буюк 
Британиянинг жаҳонда устунлик қилиши ҳам мана шу билан 
изоҳланади. Мамлакатнинг географик ҳолати, табиий заҳиралари ва 
иқлими, соҳилларининг узунлиги, аҳолисининг сони, миллий 
характери ва давлат тузуми – давлат қудратининг муҳим 
шартларидир. Бу омиллар бирлашган чоғда денгиз қудрати 
формуласи (ҳарбий флот + савдо флоти + ҳарбий-денгиз базалари) 
ҳосил бўлади. 
Адмирал денгизга эга бўлиш ғалабага етаклашини Рим 
империяси мисолида яққол кўрсатиб берди. Китобда Америка 
Қўшма Штатлари жойлашган маконга алоҳида эътибор берилган: 
мамлакатнинг ички районлари ривожланган коммуникация тармоғи 
билан ўзаро ишончли боғланган, “энг заиф чегара” бўлган Тинч 
океани мамлакатни эҳтимол тутилган душманлардан ажратиб 
туради. Мэҳен АҚШни қудратли денгиз давлатига айлантириш 
заруриятини асослаб берган.
 Диаспора (юнонча: ѐйилиш)
– Миллатнинг анчагина 
қисмининг ўзи мансуб бўлган мамлакат ҳудудларидан ташқарида 
яшаши. 
Диний фундаментализм
– Анъанавий диний қадриятларга 
қайтиш. Христиан цивилизациясида протестант (евангелиячи) ва 
православ 
(старообрядчилик) 
фундаментализми 
ажратиб 
кўрсатилади. Ислом фундаментализми чинакам динга қайтиш 
сифатида изоҳланади. У Европадаги Реформация (ислоҳотчилик) 
ҳаракатининг Шарқ намунаси ҳисобланади ва сиѐсий мафкура 
сифатида аксилғарб моҳияти касб этади. 
“Домино назарияси”
– Совет Итифоқи мавжуд бўлган 
йилларда кенг ѐйилган эди. Бу назарияга кўра, капиталистик 
системадан бирон-бир мамлакатнинг чиқиб кетиши АҚШнинг 
миллий манфаатларига зарар етказади.
Дунѐ-иқтисодиѐт
– Ф.Броделнинг айтишига кўра, муайян 
иқтисодий бирлик (масалан, Ўртаер денгизи ҳавзаси) билан 
характерланадиган қандайдир бирбутун ҳудудий тузилма.