Aleksandr gumboldt (1769-1859)

Aleksandr GUMBOLDT (1769-1859)

Fridrix Genrix Aleksandr fon Gumbol`dt 1769-yilning 14-sentyabrida Berlinda tug`ilgan. Berlinda yashab, xususiy tarbiyachilar qo`lida turli fanlardan bilim olgach, 1787-yilda akasi Vil­gelm bilan Oderdagi Frankfurt shahriga ko`chib o`tdi va shu yerdagi universitetga o`qishga kirdi. Oderda bir yil o`qigach, yana Berlinga qaytib, Gettingem universitetida grek tili, texnologiyalar va botanikani o`rgangan. Shu bilan birga mustaqil ravishda klassik adabiyot, tarix, tabiatshunoslik va matematika fanlari bilan qiziqqan.

Nemis tabiatshunosi, geografi va sayyohi Aleksandr Gumboldt ilmiy qarashlarining nihoyatda kengligi bilan zamondoshlarini hayron qoldirgani bois «XIX asrning Aris­toteli» degan nomga sazovor bo`lgan edi. Serqirra olim Yevropa, Markaziy va Janu­biy Amerikadagi turli mamlakatlar tabiatini chuqur o`rgangan. A.Gumboldt o`z asarlari bilan Yer qobigidagi Qattiq, suyuq va havo qobiqlari o`rtasidagi qonuniyatlarni o`rganishga qaratilgan tabiiy geografiyaga asos solgan desak, xato bo`lmaydi. O`simliklar geografiyasi fani va hayot shakllari haqidagi ta’limot asoschilaridan biri bo`lgan. A.Gumboldt vertikal zonallik g`oyasini ilmiy isbotlab bergan, Umumiy Yer bilimi, iqlimshunoslik kabi fanlarning rivoji uchun asos yaratgan.

A.Gumboldt 1790-yilning mart oyida Reyn daryosi bo`ylab dastlab Gollandiyaga, so`ng u yerdan Fransiya va Britaniyaga sayohat qildi. Geologiya fani sirlari bilan yaqindan tanishish va Freyberg akademiyasining shuhrati olimni Germaniyaning Freyberg shahriga yetakladi va bu yerda geologiya va mineralogiya fanlarini chuqur o`rgandi. Olim 23 yoshidayoq geologiya, botanika va fiziologiya fanlari bo`yicha keng bilimlarga ega bo`lib, bu sohillardagi o`zining qator izlanishlarini chop ettirgan ham.

Ispan-amerika ekspeditsiyasi, 1799–1804

A.Gumboldt 1799-yilda Markaziy va Janubiy Amerika bo`ylab uzoq muddatli sayohatga chiqib, besh yildan so`ng, ya’ni 1804-yilda Yevropaga qaytib kelgan. Mazkur sayohatga qadar Janubiy Amerikaning ichki mintakalaridagi faqat bitta shahar - Kito aniq geo­grafik koordinatalarga ega edi va ushbu materik geologiyasi haqida esa yevropaliklarga deyarli hech narsa ma’lum emas edi.

1799-yilda Gumbolt ispaniya amerikasiga sayohatga otlandi. Ispaniya qirolligi uning sayohati uchun homiylik qiladi. Buning evaziga u yerdagi o'simlik dunyosini, tabiiy boyliklarini, geologiyasini o'rganadi. Uning sayohatlariga fransuz batanigi Bonplan hamrohlik qiladi.

Sayohatlari davomida A.Gumboldt Janubiy Amerikadagi qator aholi punktlarining geografik koordinatalarini, 700 dan ortiq tepalik va tog` cho`qqilarining gipsometriyasini aniqladi. Hududni geografik, geologik va orografik nuqtai-nazardan tadqiq etdi, uning iqlimiga oid qimmatli ma’lumotlarni to`pladi va o`ziga xos tomonlarini ko`rsatib berdi. Shuningdek, olim to`rt ming turdan ortiq, shu jumladan, 1800 ga yaqini fan uchun yangi bo`lgan o`simliklarni o`z ichiga olgan yirik botanik kolleksiya yig`ishga muvaffaq bo`lgan ham.

Venesuela, 1799–1800