Ал-Бухорий университети, Халкаро иуносабатлар ва дипломатия фанидан, Тарих , гурух, бажарди Баубекова Кундузой

Ал-Бухорий университети, Халкаро иуносабатлар
ва дипломатия фанидан, Тарих 1, 4 гурух,
бажарди Баубекова Кундузой
текширди Ислом Бобожонов


XXI Asrda Xalqaro munosabatlarda BMTning o’rni

Reja

1. 
   Xalqaro munosabatlarda BMT ning talablari
   

2 Kuch ishlatmaslik va kuch bilan qo‘rqitmaslik;

3 CHegaralar daxlsizligi;

4 Davlatlarning hududiy yaxlitligini hurmat qilish;

5 Mojarolarni tinch yo‘l bilanbartaraf etish;

6 Davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik;

7 Insonning asosiy huquq va erkinliklarini hurmat qilish;

8 Teng huquqlilik va xalqlarning o‘z-taqdirini o‘zi belgilash huquqini hurmat qilish;

9 Xalqaro huquq me’yorlariga qat’iy rioya qilish;

10 O‘zaro foydali hamkorlik;

11 Jahon hamjamiyatini qurolsizlantirish.


.


Birlashgan Millatlar Tashkiloti koʻzlagan Maqsadlar:

1. 
   Xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash va shu maqsadda tinchlikka tahdidning oldini olish va uni bartaraf etish va tajovuz harakatlari yoki tinchlikka raxa soluvchi boshqa harakatlarni bostirish uchun birgalikda samarali choralar koʻrish hamda adolat va xalqaro huquq printsiplariga asoslangan holda tinchlik vositalaridan foydalanib, tinchlikning buzilishiga olib keluvchi xalqaro nizo yoki vaziyatlarni tinchitish yoki hal etish;
   
2. 
   Xalqlarning teng huquqligi va oʻz taqdirini oʻzi belgilashi printsipini hurmat qilish asosida millatlar oʻrtasidagi doʻstona munosabatlarni rivojlantirish hamda yalpi tinchlikni mustahkamlash uchun boshqa tegishli choralarni koʻrish;
   
3. 
   Iqtisodiy, ijtomoiy, madaniy va gumanitar xarakterdagi xalqaro muammolarni hal etishda hamda inson huquqlariga va barchaning irqi, jinsi, tili va dinidan qatʼi nazar asosiy erkinliklariga hurmatni ragʻbatlantirish va rivojlantirishda xalqaro hamkorlikni amalga oshirish; va
   
4. 
   Shu umumiy maqsadlaga erishishda millatlar harakatlarini movofiqlashtirish markazi boʻlish.
   

XX asrga kelib xalqaro munosabatlar sohasidagi siyosiy tadqiqotlar yangi sifat o‘zgarishlariga ega bo‘ldi. Agar o‘tgan asrda xalqaro jarayonlar o‘z holicha rivojalanib, nazariy izlanishlar davlatning imkoniyat darajasidagi yo‘liga kam ta’sir etgan bo‘lsa, yangi asrga kelib ilmiy yo‘nalishlarning xalqaro munosabatlarga ta’siri o‘sib bordi.

Xalqaro siyosat nazariyalari ichida proletariat “dohiylarining” dunyo tartibotida inqilobiy transformatsiya konsepsiyasi paydo bo‘ldi. Bu konsepsiya uchun quyidagilar xarakterlidir:
- dunyo muammolarini tahlil qilishga sinfiy nuqtai nazardan yondashuv;
- davlatning tashqi siyosatini ichki siyosat bilan aloqadorlikda o‘rganish;
- xalqaro munosabatlarni har bir tarixiy davrda aniq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar rivojlanishi qonuniyatlari bilan bog‘liq ekanligi;
- kuchlar joylashuvining ob’ektiv va sub’ektiv omillarini tadqiq etish.
XX asrda xalqaro munosabatlar nazariyasining nomarksistik yo‘nalishlari ikkita qutblashgan oqimlar asosida rivojlandi. Ularni shartli ravishda “kuchlar muvozanati”, “o‘zaro harakat”, “integratsiya”larning turli muqobil g‘oyalari, deb atash mumkin.
XX asr boshlaridagi siyosatning globallashuvi va “imperializm ittifoqlari”ning shakllanishi mo‘ljallangan tamoyillar to‘g‘risida fikrlashga nisbatan yangi, umumdunyoviy yondashuvlarni ilgari surishga ko‘proq imkoniyat yaratdi. 1904 yilda taniqli ingliz olimi Xalfrord Makkinder o‘zining xalqaro jarayonlarni konsepsiyalarda ifodalashga doir qarashlarini e’lon qildi. u keyinchalik "geosiyosat" deb ataldi. Makkinder shunday deb yozgan edi: “Agar kim sharqiy Yevropani boshqarsa, u Evroosiyoning Xartlendiga (o‘rta erlariga) rahbarlik qiladi; agar kim Xartlendni boshqarsa, Yevropa, Osiyo, Afrikaning dunyo orollariga rahbarlik qiladi, agar kim dunyo orollarini boshqarsa, butun dunyoga rahbarlik qiladi. Xartlendga savdo liberalizmining vatani bo‘lgan “orollar majmuasi”(Amerika, Avstraliya, Okeaniya, Buyuk Britaniya) qarama-qarsh turadi”.³⁹⁵
Davlatlarning ahvoli, siyosati, tarixiy taqdiri uchun geografik omillarning ahamiyati to‘g‘risidagi g‘oyalar unumli nazariyalar sifatida sinovlardan o‘tdi. Klassik misol: Alp tog‘ining geologik tuzilishi Italiyadan Markaziy Yevropaga tomon yurishlarni qiyinlashtiradi, lekin uning aksi butunlay boshqacha bo‘lib, u tarixda muhim rol o‘ynaydi. Dengizga chiqish, tabiiy boyliklar, iqlim, shuningdek, chegaralarning joylashuvi, qo‘shnilarning qanday bo‘lishi – bularning hammasi davlatlar resurslarini taqsimlashda va ular tashqi siyosatini rejalashtirishda muhim ahamiyatga ega.
Xalqaro munosabatlarning bu modelining asosiy kamchiligi dunyo siyosatini baravarlashtirishning turli komponentlaridan birini mutlaqlashtirishdir. (K.Xausxoffer tomonidan rivojlantirilgan bu g‘oyalarda nkeyinchalik fashistlar Germaniyasi o‘zining agressiv siyosatini asoslash uchun foydalandi). Irqchilar qarashlari bilan qorishib ketish uzoq vaqt “geosiyosat” so‘zining obro‘sini to‘kib keldi. Ikkinchi Jahon urushi va undan keyingi yillarda AQSHda geosiyosat g‘oyalarini faol ravishda ishlab chiqqan olim N.Spaykmendir. Bu g‘oyalar “siyosiy realizm” maktabi vakillariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi.
Xalqaro siyosatning nazariy fikrlash yo‘nalishlaridan biri – “siyosiy idealizm” – AQSHda urushlar o‘rtasidagi davrda rivojlandi. Tadqiqotchilarning asosiy qismini xalqaro huquqqa doir mutaxassislar tashkil etganligi uchun ham bu maktab umumiy yondashuvlar mazmunini belgalib bera olmadi.
“Siyosiy idealizm” tarafdorlari “kuchlar muvozanati” g‘oyalarini inkor qilib, ular dunyo siyosatini “xuquq” va “axloqiy” kategoriyalar vositasida ifodalay boshladi va o‘z modellarini huquqiy asoslarda bo‘lishiga intildi. Uning natijalari Yevropa va global voqeliklarni yaxshi ifodalay olmagan “ideal” mezonlar vositasida qurishdar iborat bo‘ldi. Bu davrning xalqaro siyosatshunoslari xalqaro tashkilotlar rolini oshirib ko‘rsatib, ularni “kuchlar muvozanati”ga qarama-qarshi qo‘ydi.
AQSHda XX asr 40-yillarining ikkinchi yarmida “sovuq urush” siyosati ta’sirida “siyosiy realizm” maktabi paydo bo‘ldi. U uzoq davr siyosiy akademik majmua doirasida hukmronlik qildi, xalqaro masalalar bilan shug‘ullanuvchi davlat tuzilmalariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Siyosiy realizm va unga yaqin bo‘lagn “Strategik tahlil” maktabi vakillariga quyidagi olimlar va siyosatchilar kiradi: J.Kennan, U.Lippman, Z.Bjezinskiy, R.Straus-Xyupe, J.Boll, U.Rostou, G.Kiisenjer, S.Xantington, R.Aron va maktabning tan olingan nazariyotchisi Gans Morgentau, E.Karr va boshqalar.
Siyosiy realizmga ilgari o‘tgan davr mutafakkirlaridan N.Makiavelli, T.Gobbs, XIX asrdagi nemis tarixchisi L.Fon Ranke va XX asr ingliz tarixchisi AToynbi, shuningdek, boshqa geosiyosat nazariyotchilari sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Bu maktabning bevosita faol tadqiqotchilaridan biri – faylasuf, teolog, neoprotestantizm vakili R.Niburdir.
Realistlar dunyodagi ahvolning takomillashmaganligi inson tabiatidan kelib chiqadigan kuchlar harakati natijasi, deb talqin qilib, ular bu kuchlarga qarshi chiqmaslikka chaqirdi. Realistlar tomonidan “milliy” deb atalgan davlat manfaatlari konsepsiyasi har tomonlama puxta ishlandi. Doimiy manfaatlarga “milliy xavfsizlik” (tashqi xavfdan himoya), iqtisodiy manfaatlar (hamkorlar bilan aloqalarni saqlash, eksport salohiyati va xorijiy investitsiyalarni oshirib borish, ichki bozorni himoya qilish), “dunyo tartibotini qollab-quvvatlash manfaatlari” kabilar taalluqlb, deb qaraldi. SHuningdek, itoat etuvchi rolini o‘ynovchi yoki bir vaqtning o‘zida paydo bo‘luvchi manfaatlar ham mavjuddir.
XX asrning 60- yillaridan boshlab siyosiy realistlarni modernistlar oqimi tanqid tig‘i ostiga oldi. Ular quyidagi ayblovlarni ilgari surdi:
- asosiy tushunchalarda (kuchlar muvozanati, xavfsizlik va boshqalar) aniqlikning etishmasligi;
- rivojlanish tamoyillarini oldindan bilish imkoniyatlarining cheklanganligi;
- sonlar bilan bog‘liq usullardan foydalanish imkoniyatlarining yo‘qligi.
SHuningdek, modernistlar siyosiy realistlarning quyidagi kamchiligiga ham e’tiroz bildirishdi: xalqaro munosabatlar tizimidagi barcha harakatlar “ikki tur va yo‘nalishga qaratiladi- kuchlar muvozanatini buzish yoki tiklash” yoki realistlar olidindan ko‘rish yoki voqeliklarning bir qismidan olingan xulosalarni uning boshqa qismlariga yoyishga olib borvchi usullardan foydalanmaydi.
Xalqaro munosabatlarning modernistik nazariyalari. Modernistlar o‘ziga qarshi “an’anachilar”, ya’ni idealistlar va realistlarga nisbatan zid ravishda ilmiy-texnikaviy inqilob jarayonlari va yutuqlarini xalqaro munosabatlar bilan bog‘lashga intildi.
Bu yangi oqim vakillari o‘zlarining asosiy diqqat – e’tiborlarini asosan turli ma’lumotlar yig‘ish va EHM yordamida tahlil qilish asosida yangi modellar tashkil etishga qatardi. Bu xalqaro munosabatlar nazariyasini zamonaviy tarzda tasniflashtirish uchun modernistik guruhni an’anachilarning “me’yoriy” guruhiga qarama-qarshi o‘laroq “empirik-tahliliy” deb atalishiga asos yatarib berdi.
Modernistik yo‘nalish neopozitivizm falsafasiga tayanib o‘z nazariyalarini boyitish uchun fizika, kibernetika, matematikadan to‘g‘ridan to‘g‘ri va yana ko‘proq sotsiologiya, psixologiya, antropologiya vositasida ko‘p narsalarni o‘zlashtirdi. Modernistlar xalqaro ixtiloflarni ijtimoiy ixtiloflarning o‘ziga xos ro‘y berishi, deb talqin etib, siyosatshunoslik nazariyalariga bixeviorizm (xulqiy nuqtai nazardan yondashuv) va tuzilmaviy funksionalizmni faol ravishda kirita boshladi.
XX asrning 60-yillaridagi ilk modernistlar K.Rayt, K.Doych va M.Kaplanlar edi. Bu yo‘nalish oqimida tizimli tahlil (M.Kaplan, A.Organski, D.Singer), tashqi siyosat (J.Rozenau), integratsiyaviy (K.Doych), xalqaro ixtilof (O.Xolsti, B.Bradi), xalqaro tashkilotlar (E.Xaas, U.Foks, J.Nay) kabi maktablar shakllandi.
Modernistlar davlatlar siyosati tahlilidagi o‘zgarishlar alohida qayd qilib bordi. Ilgarilari davlatning xalqaro munosabatlarga nisbatan aniq nuqtai nazari bor, u milliy manfaatlar asosida o‘z yo‘lini aniqlab olgan yaxlit birlik, deb o‘rganilgan edi. Endilikda ularning o‘zlari tashqaridan bo‘ladigan ta’sirlarga uchragan tizimi sifatida o‘rganila boshlandi. Tashqi siyosiy qarorlar qabul qilish jarayonlari, xalqaro muammolar sohasidagi elitalar va hukumatlarning o‘zaro harakatlarini tahlil etishga muhim e’tibor qaratila boshlandi. Endi asosiy diqqat-e’tibor nodavlat xalqaro munosabatlar sub’ektlari, xalqaro tashkilotlar, transnatsional korporatsiyalar kabilarga qaratiladi.
Modernist – bixevioristlar vakillarining bir qismi xalqaro munosabatlar umumiy nazariyasining o‘nlab modellarini, ko‘plab xususiy (orol) konsepsiyalarini taklif etdi. Ularning ichidan “voqelik – o‘zaro harakat” (CH.Makklelland), “rag‘batlar - reaksiya”(R.Nort), “qaror qabul qilish”(R.Snayder), “byurokratik kelishuvlar” (G.Allison, I.Destler) kabi modellarni misol tariqasida keltirish mumkin.
Agar realistlar ro‘yhatidagi davlatlar maqsadlarida kuch bilan kafolatlangan xavfsizlikka intilish ustuvorlik kasb etsa, o‘zaro bog‘liqlik tarafdorlari tushunchasiga ko‘ra xavfsizlik – bu resurslar taqsimlanishidagi nazorat mexanizmlari majmuasidir.
Hozirgi davr xalqaro munosabatlarining asosiy tamoyillari. Sovuq urush siyosati dunyo va Yevropa miqyosida harbiy urushlarsiz barham topdi. Bu holat dunyo jamoatchiligida global tamoyillarni barqaror harakterda bo‘lishiga, dunyodagi turli siyosiy aktorlari manfaatlarini kelishtirishga umid uyg‘otdi. Lekin bugunga kelib bu narsa oydinlashdiki, SHarq va G‘arb o‘rtasidagi qarama-qarshi kurashning to‘xtashi faqat dunyo siyosatidagi ziddiyatlarning bir qisminigina kelishtira oldi, xalos.
Xozirgi zamon xalqaro jarayonlarining ba’zi-birlari xalqaro munosabatlarning bipolyar tizimi tugatilishi bilan bog‘liq bo‘lib, ular siyosiy xaritadan qator davlatlarning yo‘qolishi, O‘zaro Iqtisodiy YOrdam Kengashi va Varshava shartnomasi tashkilotlarining tugatilishi, yangi tashkil topgan davlatlar tashqi siyosiy faoliyati yo‘llarining o‘zgarishi, eski davlatlar tashqi siyosatini qayta ko‘rib chiqilishi, begona hududlardan qo‘shinlarning oli chiqilib ketilishi, shuningdek, SHarqiy Yevropa va MDH davlatlaridagi integratsiyaviy tamoyillarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liqdir.
Dunyoning bloklarga bo‘linishi harbiy-siyosiy ittifoqlar ichida barqarorlikni saqlashga doir shart-sharoitlar yaratdi. YAngi paydo bo‘lgan vaziyatlar ixtiloflashuvning oshishiga va o‘nlab “qaynoq nuqtalar”ning paydo bo‘lishiga, ba’zan harbiy kuchlar qo‘llashga (Tog‘li Qorabog‘, Osetiya, Abxaziya, Dnestrbo‘yi, YUgoslaviya va hakozo) sabab bo‘ldi. Klauzevits formulasi Yevropada yana reallikka aylana boshladi. G‘arb bilan SHarq o‘rtasidagi raqobatlashuv er sharining ko‘plab davlatlariga nisbatan ustamonlik bilan munosabatlarda bo‘lish uchun imkoniyatlar yaratdi. Harakat maydonlarining qisqarib borishi SHimol bilan Janub o‘rtasidagi munosabatlarda ham ma’lum bir xushyorlik uyg‘otdi.
Sovuq urush siyosatining tugashi amalda o‘zaro qarama-qarshi kurashayotgan tomonlardan faqat biriga taalluqli shart-sharoitlarda ro‘y berdi. Bu holat davlatlarning cheklangan guruhi (masalan “ettilik”, keyinchalik “sakkizlik”) boshchiligida xalqaro rivojlanishni “bir qutbli dunyo” yo‘nalishida mo‘ljal olishi uchun ob’ektiv imkoniyatlar yaratdi.
YAngi dunyo tartiboti xalqaro munosabatlar tizimi sifatida xali oyoqqa turish bosqichida bo‘lib, uning tuzilmalari shakllanib bormoqda. BMT faoliyati ancha jonlanib, uning institutlari maqsadga muvofiq harakat qila boshladi.
SHu bilan birga, hozirgi davrda xalqaro munosabatlarning nisbiy rivojlanishiga doir tub o‘zgarishlar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
1.Xalqaro munosabatlar mafkuralashuvidan xalos bo‘lish jarayoni. Jahonda bipolyar tizimlarning inqirozi bilan davlatlarni turli guruhlarga bo‘lib turadigan mafkuraviy qarama-qarshiliklar barham topdi. Hozirgi davrda mafkuraviy ziddiyatlar o‘zining murosasiz harakterini yo‘qotib bormoqda, xalqaro munosabatlar asta-sekinlik bilan eski mafkuralarning bosimlaridan qutilmoqda. Lekin bu bilan siyosiy idealizm g‘alabasi haqida gapirishga hali vaqt ertalik qiladi. CHunki CHecheniston, yugoslaviya, iroq, afg‘oniston kabi mamlakatlardagi voqealar yangi radikal mafkuralarning kuchayishiga moyilligini ko‘rsatmoqda.
2.Qarama-qashilikdan sherikchilik va hamkorlikka o‘tish. Xalqaro munosabatlarning mafkuralashuvdan xalos bo‘lishijarayonida xalqlar vadavlatlar savdo, iqtisodiy, o‘zaro yordam, madaniy munosabatlar, ilmiy almashuvlar kabi turl sohalarda o‘zaro manfaatli hamkorlik qilishining maqsadga muvofiq ekanligini anglab bormoqda.
3.O‘zaro tiyib turishning xalqaro tizimi shakllanishi jahon siyosatida kuch va turli ta’sirlarni maqsadga muvofiq xolda joylashtirishga imkon yaratmoqda. Yevropa mamlakatlari integratsiyasi kuchli davlatlarning global yakka hokimlik rejalarini tiyib turish markazlaridan biri sifatida misol bo‘la oladi.
4.Jahon siyosatining demokratlashuvi va insoniylashuvi. Jahon hamjamiyati halqaro munosabatlarni har bir insonning hayot kechirish, erkinlik, yaxsht turmush sharoitlariga ega bo‘lish huquqlari nuqtai nazaridan baholanishining muhimligini anglab eta boshladi.
5.Xalqaro munosabatlar sohasining kengayishi. Zamonaviy xalqaro munosabatlar sohasi – iqtisodiy, siyosiy va diplomatik munosabatlardan tortib to mutaxassislar bilan ijodiy aloqalar va ishtirokchilari davlat mansabdorlari, siyosiy partiyalar, ijtimoiy harakatlar, diniy, madaniy, sport va boshqa tashkilotlar bo‘lgan Internet orqali kundalik muloqatlar bilan tutashib ketdi.
6.Global muammolarning barcha insoniyat uchun umumiy ekanligini anglash. Insoniyat o‘z boshiga tushgan falokatlar, tabiiy xarakterdagi global halokatlar oqibatida o‘z taqdirlarining umumiy ekanliklarini, bir-birlariga bog‘liq ekanligini va aloqadorligini tushinib etdi. Bu holatlar yagona jahon hamjamiyati yoki barcha insoniyat birlikda harakat qiladigan jahon tizimi shakllanishiga imkoniyatlar yaratmoqda.
7.Globallashuv jarayoni va bir xillikka intilish. Hozirgi globallashuv mafkurachilarining fikricha, xalqlarni davlatlarga bo‘lish shartli xarakter kasb etmoqda, shunday ekan, yagona axborot, ta’lim va madaniy kengliklar shakllanishiga bog‘liq holda insonlar hayot tarzida universiallik kuzatilmoqda. Hozirgi davrda faqat turli davlatlar va mintaqalarning geografik alohidaligi to‘g‘risidagini gapirish mumkin. Sayyora turli kengliklardan iborat bo‘lishiga qaramay, u ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy ma’noda yaxlitlik alomatini namoyon qilmoqda. Alohida mamlakat va xalqlar ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotining turli tuman ekanligi va xususiyatlaridan farq qiladigan yagona jahon hamjamiyati shakllanmoqda.
Hozirgi zamon xalqaro munosabatlarining asosiy vazifalaridan biri davlatlar o‘rtasida bo‘layotgan nizolarni hal etish yo‘llarini izlash bo‘lib qolmoqda, chunki bu hol milliy manfaatlarning to‘qnashuvi asosida yuzaga keladi. Nizolarning oliy ko‘rinishi urushdir. Xalqaro huquq va diplomatiya asosida noharbiy tamoyillar turishi kerak. Nizolarni harbiy vositalar bilan hal etish sub’ektiv va ob’ektiv omillarni keltirib chiqaradi. CHunki harbiy vositalardan foydalanish dunyoda ijtimoiy va siyosiy, iqtisodiy va madaniy nizolarni kuchaytiradi va voqealarning o‘zgacha tus olishiga sabab bo‘ladi. Bunday vaziyat muammoni hal etishni yanada chigallashtiradi. Muammolarni tinch yo‘l bilan hal qilishning yagona yo‘li xalqaro huquq tamoyillari va me’yorlariga asosan munosabatlar olib borishdadir. Bu borada muammolarni hal etish, qarorlar qabul qilish va davlatlararo munosabatlarda muhim strategiyaga ega bo‘lish lozim.
Zamonaviy xalqaro munosabatlar kesishayotgan va mos kelmayotgan tashqi siyosiy va iqtisodiy manfaatlar, mafkuralarni ifoda etayotgan xalqaro munosabatlar sub’ektlarining raqobatli kurash maydonini namoyon qilmoqda. Ushbu kurash iqtisodiyotning, siyosiy munosabatlarning, axborot makonining hamda ijtimoiy va madaniy aloqalarning globallashuvi sharoitida ro‘y bermoqda.
Jahon taraqqiyotining hozirgi bosqichida milliy, diniy, mintaqaviy, global, shuningdek, xususiy manfaatlar xalqaro munosabatlarning predmeti bo‘lib maydonga chiqmoqda. SHu bilan birga, manfaatlar tizimida iqtisodiy tashkil etuvchi qism va xavfsizlik manfaatlari asosiy o‘rin tutadi. Qator mamlakatlarning manfaatlari jamiyatdagi hukmron qadriyatlar va mafkuraviy ko‘rsatmalar bilan belgilanishi kam uchraydigan hodisa emas. SHunday davlatlar borki, ularda din bosh mavqega ega, shunga muvofiq, diniy va mafkuraviy omillarning ta’siri tashqi siyosatda ancha yuqori bo‘ladi.
Xalqaro munosabatlar turli harakatlanuvchi kuchlar va motivlar ta’sirida rivojlanadi, o‘zaro hamkorlikda davlatlar — sub’ektlar manfaatlarining mos kelishi yoki to‘qnashuvi, manfaatlarni himoya qilish, ular bo‘yicha kelishuvga erishish hal qiluvchi ahamiyatga ega. Har qanday davlatning tashqi siyosiy manfaati, maqsad va vazifalari, avvalo, milliy ehtiyojlar, manfaatlar va qadriyatlarga, ularni xalqaro maydonda himoyalash va ta’minlashga bog‘liq. SHu bilan birga, konstitutsion me’yor va tamoyillar eng muhim, doimiy manfaat va qadriyatlarning huquqiy ifoda shakli hisoblanadi. Ba’zi mamlakatlarda konstitutsiya davlatning tashqi siyosatini tartibga solishni o‘ziga qamrab oladi. Tashqi siyosat predmeti konstitutsiya tarkibiga kiritilganda yoki uning alohida me’yorlari bilan tartibga solinganda, tashqi siyosat muayyan davlat konstitutsion huquqining tarkibiy qismiga aylanadi
Xalqaro munosabatlar o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘sib boruvchandir. Bu doimiy o‘tish holati bo‘lib, unda davlatlar o‘rtasidagi ikki tomonlama va ko‘p tomonlama munosabatlarning an’anaviy hamda yangi shakl va metodlari o‘zaro birlashib ketadi. Xalqaro munosabatlar mazmuni va xarakteriga ta’sir etish kuch markazining doimiy aralashib turishidir. Jahondagi tinchliksevar (sulhparvar) mamlakatlar ushbu munosabatlarga ta’sir etishning nisbatan barqaror omili sifatida, o‘z navbatida, ob’ektiv jarayonlar ta’siriga uchraydi. Vaqtning ma’lum paytida qaror topgan vaziyatni butun dunyoda o‘z milliy manfaatlarini himoya qilishning yangi strategiyasini shakllantirish uchun asos sifatida hisobga olishga majbur. Xalqaro munosabatlarga ta’sir etuvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillar ham xuddi siyosat va iqtisodiyot olamidek, manfaatlar hamda ehtiyojlarning tegishli tizimi kabi o‘suvchan va o‘zgaruvchandir. Bular xalqaro kon’yunkturani vujudga keltiradi.
Xalqaro kon’yunktura — sanoq vaqti va taqqoslash vaqti o‘rtasidagi oraliq bir necha kecha-kunduz vaqt bilan hisoblansa ham hech qachon bir xil bo‘lmaydigan muayyan munosabatlarning hajm va xarakterini belgilab beradi.
Bugungi kunda xalqaro munosabatlar mazmuni va sur’atiga davlat tomonidan xalqaro huquqiy jihatdan tartibga solinishga yon bermaydigan (bo‘ysunmaydigan) gumanitar, axborot (informatsion), ilmiy, etnomadaniy va boshqa omillarning ta’siri yanada yaqqol sezilmoqda. Tashqi siyosat miqyosining kengayish tendensiyasi nafaqat davlat va hukumatning siyosati sifatida, balki umuman mamlakat, jamiyatning tashqi dunyo bilan aloqasining butun majmui sifatida to‘xtovsiz kuchayib bormoqda. “O‘zining iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy, axborot (informatsion) va boshqa ahamiyatiga ko‘ra hozirgi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlaridagi bunday aloqalar davlat va hukumatning bevosita tashqi siyosati yo‘nalishida amalga oshirilayotgan aloqalaridan ko‘p bora “oshib” ketadi”³. Nodavlat sub’ektlar rolining o‘sishi hisobiga xalqaro munosabatlar solishtirma og‘irligining qisqargani bugungi kunda tez-tez tilga olinmoqda⁴. Ushbu munosabatlar ta’sirining o‘sishi nafaqat obro‘li nodavlat jamoat tashkilotlari, balki o‘z faoliyatida sub’ektiv mafkuraga tayanadigan xususiy tashkilotlar yo‘nalishida ham yuz bermoqda (masalan, Soros fondi). Agarda gap, masalan, yirik davlatlar kabi nufuzli xalqaro kuchlar manfaatlari bilan mos tushadigan oddiy nafsoniyatlar (ambitsiyalar) haqida borayotgan bo‘lsa, yaxshi. Buning natijasida bunday tuzilma ushbu davlatning muayyan davlatdagi siyosiy va iqtisodiy vaziyatga ta’sir etuvchi vositasi yoki ta’sir agentiga aylanadi.Bunday birlashmaga (ittifoqqa) qarshi turish qiyin, lekin mumkin, chunki bunday tuzilmalar o‘z maqsadini yashirishmaydi. Bunday tuzilmalar mafkurasi ostida yashirin sabab bo‘lsa, bunisi yomon. Terrorchilik harakatlarini qo‘llab-quvvatlovchi, uyushtiruvchi, rejalashtiruvchi, ularni amalga oshirishga g‘alamislarcha undovchi, terroristlarni yollaydigan, tayyorlaydigan va qurollantiradigan, ularni moliyaviy va moddiy-texnik jihatdan ta’minlaydigan tuzilmalar, ayniqsa, xavfli. Bunday tashkilotlar turlicha ko‘rinishda bo‘lishi mumkin (masalan, e’lon qilinayotgan maslaklari diniy, xayr-saxovat yoki gumanitar mazmun va maqsadga ega bo‘lganda).
Transmilliy korporatsiyalar (TMK) hozirgi xalqaro munosabatlarga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. SHuning uchun qator mutaxassislarning TMK globallashgan dunyoda suveren davlatlar nufuziga ega bo‘layotgani to‘g‘risidagi fikrlariga qo‘shilish mumkin. Dunyo davlatlarining yalpi milliy mahsulotlariga muvofiq ularning ro‘yxati tuzib chiqilsa va TMK ro‘yxati bilan taqqoslansa, “Jeneral motorz” kompaniyasi iqtisodiy qudratiga ko‘ra 23-o‘rindagi “davlat” bo‘lar ekan, “Ford” 24-o‘rinda, “Mitsiu” 25-o‘rin, keyin esa: “Mitsubisi” (26), “Itochu” (30), “SHell” (31), “Eksson” (35), “Sumitomo” (36), “Toyota”(38), “Uoll-Mart” (39), “Jeneral elektrik” (44) va boshqalar⁵.
Xalqaro munosabatlar rivojlanishining hozirgi omillari haqida so‘z ketar ekan, geosiyosat singari siyosiy konsepsiya to‘g‘risida gapirmaslik mumkin emas. Unga muvofiq davlatning tashqi siyosati geografik omillar (davlatning holati, tabiiy resurslari, iqlimi va sh.k.) tomonidan oldindan belgilanadi⁶.
Milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash, iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy aloqalar rivoji va yalpi integratsiyalashuv jarayonlari davlat yoki mintaqaning geosiyosiy holatiga, umuman, uning hayotiy faoliyatini muayyan tarzda belgilovchi geosiyosiy omillar yig‘indisiga bog‘liq, degan qarash mavjud. Ushbu omillar o‘zgarishlarga kam darajada uchraydi, shuning uchun ham davlatning geosiyosiy holati bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiyotning rivojlanishi va xavfsizlik kabi jihatlar eng barqaror hisoblanadi. Mutlaq qulay geosiyosiy omillar bo‘lmagani kabi, mutlaq noqulay geosiyosiy omillar ham mavjud emas. Davlatning har qanday geosiyosiy holati o‘zining musbat va manfiy jihatlariga ega va milliy manfaat yo‘lida unisidan ham, bunisidan ham to‘g‘ri foydalanish siyosiy rahbarlik vazifasiga kiradi.
Tashqi ekspansiyani oqlash uchun, ayniqsa, nemis fashistlari tomonidan foydalanilgan “geosiyosat” termini geografik omillarning davlat tashqi siyosatiga (geopolitik strategiyasi va sh.k.) muayyan ta’sirini bildirish uchun ham qo‘llanadi (hudud, nufuz va boshqalar).
Sobiq SSSR barham topib, yangi mustaqil davlatlar tashkil topgach, geosiyosat ilmiy-amaliy tahlilning ommaviy yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Jahon hamjamiyatida o‘zini va o‘z o‘rnini anglash sharoitida o‘z suverenitetini mustahkamlashga hamda milliy ravnaq topish maqsadiga erishishga intilayotgan har bir davlat geosiyosiy konsepsiyaga e’tibor qaratmasligi mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” kitobida qayd etganidek, geosiyosat dunyo aloqa tizimida davlatning tarixiy, bugungi va kelgusi rolini tahlil etishning muhim vositasi hisoblanadi. Uning fikricha, aynan dunyo ahamiyatiga ega (jahon miqyosidagi) jarayonlar mohiyatini tushunmaslik, bir qator mamlakatlarda xavfsizlikka tahdidni baholashda etarlicha jiddiy munosabatda bo‘lmaslik, kelajakni bashorat qilishdagi zaiflik, u yoki bu mamlakatning o‘z siyosiy va iqtisodiy rivojlanish yo‘lini tanlab olib, ro‘yobga chiqarish imkoniyatini shubha ostiga qo‘yadi. Prezident “Bizni o‘rab turgan, xech kim o‘z holicha yashay olmaydigan, hamma narsa ham bizga bog‘liq bo‘lavermaydigan, yuksak maqsadlarga erishish yo‘lidagi intilishimizga jiddiy xavf-xatar solib turgan bu dunyoning o‘zi nimadan iborat ekanligini chuqur tushunib olish juda muhim”ligini ko‘rsatadi...”⁷.
Xalqaro munosabatlarning yangi tizimini rivojlantirishning yana bir omili ichki va xalqaro, mintaqaviy va global mojarolar (ziddiyatlar) o‘rtasidagi chegaraning yo‘qolishi hisoblanadi. Bir tomondan, ushbu vaziyat davlatlarni nizoli tendensiyalar va mavjud mojarolarga qarshi harakat qilishning jamoaviy shakllarini tezlik bilan topishga undaydi. Ikkinchi tomondan, vaziyatni tartibga solish bo‘yicha jahon hamjamiyatining birlashgan faoliyati etarli darajada bo‘lmaganda, ushbu mojarolar va konfliktogen vaziyatlar ziddiyat sababini (u qanday bo‘lmasin) hal qilib bo‘lmaydigan qarama-qarshilikka olib kelib, davlatlar, xalqlar, siyosiy kuchlar, konfessiyalar o‘rtasida ajralishni kuchaytiradi.
Natijada mintaqaviy ekstremizm, etnik toqat qilolmaslik, qurol-yaroq, shu jumladan, yadroviy qurol tarqalishi, xalqaro terrorizm, uyushgan jinoyatchilik, giyohvand moddalar savdosi, ekologik krizis ko‘rinishidagi mintaqaviy va global xavfsizlikka potensial tahdidlarning bo‘lishi tabiiy holdir.
Agar munosabatlar qat’iy ravishda huquqiy asosga qurilsa, xalqaro munosabatlarda “o‘yinchi” sindromining salbiy ko‘rinishlari oz bo‘ladi.
Bu yangi haqiqat emas, afsuski, aynan uning vaqti-vaqti bilan rad etib turilishi dunyoni yana va yana o‘yin maydoniga aylanishiga olib keladi.
Har qanday qiziqqon kompyuter strategiyasi kabi kvazi yuqori aqliy va murakkab tuzilishli syujet chiziqlariga qurilgan yangi tahdid hamda qarshi chiqishlar bilan geosiyosat, kurash o‘ynash muayyan turdagi ruhiy qaramlikni keltirib chiqaradi. Bunday o‘yin bu kurashni uning natijalariga ko‘ra, hayotdan bebahra, chuqur anglangan manfaatdorlikdan mahrum qiladi. SHunday yondashuv bilan fanatizmni yoki “...dan boshqa yo‘qotadigan narsasi yo‘q”larni, ayniqsa, yo‘qotadigan narsasi borlarni engish mumkinmi? Bu muayyan siyosiy va ijtimoiy guruhlar tomonidan ongosti darajasida birdamlikda anglanadimi? SHuningdek, moddiy-moliyaviy resurslar bilan tajovuzning ruhiy bazasini oziqlantirib, destruktiv kuchlarning shunday toifalarini boshqarishni o‘rganib olganlarning jinoyatlarini bartaraf etish va ular bilan kurashish mumkin emas.
SHunday qilib, hozirgi xalqaro tizim endilikda tamomila yangi xarakter belgilariga ega:
1. Milliy davlatlar avvalgidek uning bosh aktyori hisoblanadi, bu o‘rinda gap integratsiya darajasiga qaramasdan, ixtiyoriylik sharti bilan davlatning turli davlatlararo mintaqaviy, mintaqalararo va global tashkilotlarda ishtiroki haqida bormoqda. Siyosiy hokimiyat hududiy mustaqillik (suverenitet) tamoyili asosida xalqaro huquqning boshlang‘ich sub’ektlari bo‘lib qolayotgan alohida davlatlar ixtiyorida saqlanadi. Biroq ko‘payib borayotgan global muammolarni hal qilishda ularning kuchi kamayadi. Yevropa va Osiyoning ulkan kengliklarida “real sotsializm” g‘oyasi va amaliyotining barbod bo‘lishi shunga olib keldiki, kommunistik utopiya (xayolot) o‘rnini davlat-millatni yaratish konsepsiyasi egalladi. Millat, milliy qurilish g‘oyasi qirq yoki etmish yil davomida totalitarizm zulmi ostida qolgan jamiyatlar uchun tenglashtirish ob’ekti bo‘lib xizmat qiladi. Millatchilik bu jamiyatlarda konstruktiv (asosiy) kuch rolini o‘ynaydi.
2. Xalqaro xukumatlararo tashkilotlar (XHT) kabi xalqaro nohukumat tashkilotlar (XNT) sonining ham o‘sib borishi xalqaro tashkilotlar siyosiy, iqtisodiy va sotsial sohalarda davlatlarning o‘zaro bog‘liq XT manfaatlarining ortishi tufayli zarur bo‘lgan xalqaro tizimni boshqarishning alohida shaklini yaratadi. XT transchegaraviy, siyosiy jarayonning instutitsional doirasini shakllantiradi, unda ko‘p sonli davlat va hamjamiyatlardan davlat yoki nodavlat aktyorlar ishtirok etishadi. XHT ikkilamchi va yasama bo‘lsa ham, chunki ular xalqaro huquqning birlamchi sub’ektlari — davlatlar tomonidan tuzilgan, xalqaro huquqning sub’ektlari hisoblanadi. XNT esa xalqaro xususiy huquq institutidir. Umuman, XNT siyosiy sohada davlat butkul va to‘lig‘icha o‘ziga ololmaydigan boshqaruvning ma’lum funksiyasini o‘z zimmasiga oladi.
3. Xalqaro tizimdagi qarama-qarshilik (ziddiyat) globallashuv bilan bir vaqtning o‘zida kechgan nomarkazlashtirish, mintaqalashtirish va ko‘pqutblilik jarayonlarida namoyon bo‘ladi. SHarq va G‘arb ziddiyati konfiguratsiyasi uning bipolyarliligi bilan birga endi xalqaro tizim uchun struktur belgilovchi bo‘lmay qoldi. Kuchlarning yangi mintaqaviy markazlari tashkil topdi. Eng muhim mintaqaviy davlatlar sifatida YAponiya va Germaniya, shuningdek, Xitoy va Braziliyaning ko‘tarilishida ko‘pqutblilik namoyon bo‘lmoqda. Mintaqaviy guruhlar va xalqaro tashkilotlar (Rossiya, Yevropa Ittifoqi, NAFTA Islom Konferensiyasi tashkiloti, ASEAN va sh.k. bilan birgalikda “katta ettilik”) xalqaro tizimda davlatlar bilan birga etakchi aktyorlarga aylanmoqda.
4. Xalqaro tizimda qarama-qarshilik markazining SHarq-G‘arb nisbatidan SHimol-Janub o‘qiga ko‘chib o‘tishi, sodda qilib aytganda, boy SHimol bilan, kambag‘al Janub o‘rtasidagi mojaro (ixtilof) industrial va rivojlanayotgan mamlakatlar rivojining mutlaqo turlicha siyosiy, iqtisodiy va madaniy imkoniyatlariga asoslanadi. “77 lar guruhi”ga birlashgan, o‘zida yuzdan ortiq davlatni qamragan rivojlanayotgan mamlakatlar katta guruhi ichida tabaqalanish jarayoni yuz bermoqda. Unda OPEKga tegishli, son jihatdan uncha ko‘p bo‘lmagan bir necha boy (badavlat) va rivojlanayotgan mamlakatlar hamda “yangi industrial mamlakatlar” ajralmoqda. Ikkinchi tomondan, rivojlangan va rivojlanayotgan, boy va kambag‘al mamlakatlar o‘rtasidagi farq kengayib bormoqda.
“Sovuq urush” tugagandan so‘ng SHimol-Janub o‘qidagi keskinlikning kuchayishiga ko‘p jihatdan sivilizatsion omillar sabab bo‘ldi.
5. SHarq va G‘arb mojarosining tugashi “kuch” tushunchasining mazmun va o‘lchamida dramatik burilish yasadi. Kuchning mumtoz belgilari (davlat hududi o‘lchamlari, aholi soni, geopolitik holati, qurolli kuchlari soni va sh.k.) va davlatning hududiy mustaqilligi ko‘p jihatdan endi o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. G‘arb siyosiy tafakkuri ilmiy muomalaga “sezilarli kuch” va “sezilmas kuch” tushunchalarini olib kirdi. “Sezilarli kuch” kategoriyasi o‘z ichiga yuqorida qayd etilgan an’anaviy kuch belgilarini oladi. “Sezilmas kuch” kategoriyasi ilmiy-texnologik baza, iqtisodiyotning sanoat va moliyaviy quvvati, valyuta, inson boyligi (kapitali), ijtimoiy xavfsizlik kafolati, davlatning siyosiy va ijtimoiy tuzilishini himoya qilishda aholining safarbarlik layoqati singari go‘yoki bir qarashda ko‘rib va sezib bo‘lmaydigan davlat qudratining belgilaridan iborat. Kuchning ushbu yangi o‘lchamlari davlatning o‘rni, maqomi va qudratini aniqlashda yanada katta ahamiyat kasb etmoqda.
6. Dunyo tizimi “turlarning ayni bir paytda bo‘lishi” (“baravar yuz berishi”) bilan, ya’ni tarixiy davr va ijtimoiy makon kabi fundamental tushunchalarning ayni bir paytda mavjud bo‘lishi va bir-birining ustiga qo‘yilishi bilan duch kelmoqda. “Jahon o‘tish jamiyati”ning hali etarlicha aniqlanmagan va pishib etilmagan sharoitida, bir tomondan, davlatlararo mojarolarning mintaqaviylashuvi va markazdan uzoqlashuvi, ikkinchi tomondan, davlatlararo harbiy va davlat ichkarisidagi ijtimoiy-siyosiy mojarolarning o‘zaro qo‘shilib ketishi yuz bermoqda. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish Tashkilotiga birlashgan evroatlantika makonining sanoati rivoj topgan mamlakatlarida SHarq va G‘arb mojarosining bartaraf etilishi natijasida tinchlik barqaror va xavfsiz bo‘lgan bir vaqtda dunyoning boshqa mintaqalarida beqarorlik va ko‘tarilishlar keskin ortdi. Xalqaro munosabatlarda globallashuv jarayonlarining yonma-yon borishi va mahalliy hamjamiyatlarning saqlanishi, o‘zaro qo‘shilib ketishi va tabaqalanish, qismlarga ajralish (fragmentizatsiya) va markazdan uzoqlashish, yaqinlashish va begonalashish, mustaqillik va o‘zaro bog‘liqlik xalqaro tizim uchun xarakterlidir.
Hozirgi xalqaro munosabatlar tizimining asosiy tendensiyasi uning baynalmilallashuvidir. Zamonaviy baynalmilallashuv nafaqat xalqaro aloqa va almashinuvlarning turli-tumanligi hamda hajmlarning kengayishida, faoliyatning yangi sohalariga tarqalishida aks etadi, balki xalqaro hamkorlikning (ittifoqlar, bitimlar, tashkilotlarning) mustaqil, barqaror, mavjud va davlatdan avtonom (muxtor) ravishda harakat qiluvchi shakllarini ham tug‘diradi. Faoliyatning maqsadi, soha va yo‘nalishlari shakllanmoqda, faqat xalqaro hamkorlik bo‘lgandagina ular amalga oshishi mumkin; iqtisodiy etakchi mamlakatlarning farovonligi va rivoj topishi tashqi bozor va aloqalarga bog‘liq. Baynalmilallashtirish vositalari, uning harakatlanuvchi kuchlari o‘zgarmoqda: hozirgi paytda u asosan iqtisodiy va ilmiy texnik omillar ta’siri ostida rivojlanmoqda. Ishlab chiqaruvchi kuchlar, iqtisodiy aloqalar, texnologiyalar, ilm va texnika rivojlanishi bilan baynalmilallashuv jarayonlari kuchli va ahamiyatli bo‘lgan joyda sohalar o‘zgarmoqda.
Yirik siyosiy jarayonlarga olingan natijalar bo‘yicha jiddiy, barqaror va ishonchli ta’sir ko‘rsatish, ularni samarali boshqarish maqsadida — qo‘shilish zarur. Xalqaro barqarorlik yo‘naltirilgan va kutilayotgan o‘zgarishlarning bashorat qilingan jarayoni sifatida faqat shunday o‘zgarishlarning ishtirokchilari uchungina mumkin bo‘ladi. Xalqaro hayot va uning muhim jarayonlaridan o‘zni chetga tortish jahon iqtisodiyoti, siyosati va taraqqiyotida mamlakatning o‘rni, roli va mavqeini yo‘qotish evazigagina mumkin bo‘ladi.
Nihoyat, xalqaro hayotning sifat jihatidan yangi hodisasi — alohida davlatlar — sub’ektlar tomonidan er shari (hududiy), dunyo iqtisodiyoti va siyosati miqyosida o‘z hayotiy faoliyatlarini amalga oshirish imkoniyatlari hamda ehtiyojlariga ega bo‘lishi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Globallashuv asosiy belgi sifatida qandaydir muammo yoki faoliyatni darhol global (umumjahon) darajaga chiqarishni ko‘zda tutadi. SHu bilan birga, bunday faoliyat ishtirokchilarning tarkibiga ko‘ra, baynalmilal bo‘lishi shart emas, balki bitta davlat, tashkilot, firma tomonidan amalga oshirilishi mumkin (ular buning uchun tegishli imkoniyatlarga ega bo‘lishlari sharti bilan).
Hozirgi dunyo nafaqat turli-tuman va murakkab, balki ziddiyatli hamdir. Unda davlatlar o‘rtasida ham, ularning ichkarisida ham qarama-qarshiliklar o‘zaro bog‘lanib ketgan. SHunga qaramasdan, xalqaro munosabatlarning butun tizimi uchun ob’ektiv asos bo‘lib xizmat qilgan uning yaxlit sifatdagi birligi hozirgi dunyoning muhim qonuniyati hisoblanadi.
Hozir xalqaro tizimning o‘tish sifatida tavsiflanishi ham davom etmoqda, yaqin va uzoq kelajak joylashishining (konfiguratsiyasining) turli variantlari muhokama qilinmoqda, shu bilan birga, xalqaro munosabat ko‘plab turli rejadagi omil va shartlarning ta’siri ostida rivojlanib borishi vaziyatiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
1. S.Xantingon “o‘zaro kurashayotgan etti madaniy-diniy sivilizatsiyalar dunyosi”ning: xitoy, yapon, hind, islom, provaslav, g‘arb, lotin amerikasi va ehtimol, afrika modelini taklif qiladi. Ushbu maktab hozirgi sharoitda global siyosat ko‘p qutbli, ko‘p sivilizatsiyali bo‘lib qoldi, dunyoda yuz berayotgan jarayonlar madaniy — sivilizatsion (tamadduniy) ittifoqlarning to‘qnashuvi bilan izohlanadi, degan shiorni yoqlaydi. Iqtisodiy va texnologik modernizatsiyalarning yo‘qotilgan diniy yoki sivilizatsiya jihatidan o‘xshashligini saqlash yoki tiklashga undaydi. Bunda jahon maydonida yangi kuch va ta’sir markazlarini shakllantirish uchun real shart-sharoit hamda qarama-qarshiliklar manbai namoyon bo‘lib, sivilizatsiyalar to‘qnashuvi dunyo siyosatining asosiy omili bo‘lmoqda.
Bunday xulosa yangi mojarolar tug‘ilishi bilan asoslanadi, ular ko‘pincha etnomilliy bo‘yoqqa ega hamda ularning geografiyasi musulmon va xristian sivilizatsiyalari o‘rtasida chegara chizig‘i bilan bir-biriga to‘g‘ri kelar emish.
SHu yo‘nalishning o‘zida islom siyosiy ekstremizmi tahdidi borasidagi xavotir oshib bormoqda.
2. Taklif qilinayotgan boshqa konfiguratsiya modeli “konsentrik aylanalar dunyosi” bo‘lib, unga ko‘ra, xalqaro munosabatlar kelgusida “rivojlangan demokratik jamiyatlar” yoki “mas’uliyatli demokratiyalar hamjamiyati”ni o‘zida ifoda qiluvchi AQSH boshliq asosiy davlatlar atrofida quriladi. Bu dunyoda birinchi guruhni Amerika Qo‘shma SHtatlarining sheriklari bo‘lgan EI va YAponiya tashkil qiladi, ular “asosiy zonani kengaytirish va himoyalash yukini” Amerika bilan bo‘lishishlari mumkin. Ushbu guruh davlatlariga er yuzi aholisining 1/5 dan kamroq ulushi, ammo insoniyat iqtisodiy potensialining 4/5 ulushi to‘g‘ri keladi.
Navbatdagi konsentrik aylanaga mutaxassislar Yevropa, Lotin Amerikasi va Osiyoning “o‘tish mamlakatlari”ni kiritishadi. Ushbu davlatlarda o‘tish jarayonlari bir-biridan farq qilishi va sanoat ishlab chiqarishi, bozorlar, sarmoya, professional kompetensiya (kasbiy vakolat) va islohotlarning globallashuvi yaqin yigirma yil ichida er yuzining barcha mintaqalarida tarqalishi shart emasligi alohida ta’kidlanadi.
AQSH siyosatshunoslarining fikriga ko‘ra, bu mamlakatlarga “e’tibordan qolgan” davlatlar qo‘shiladi. Ular asosiy davlatlarning etakchilik rolini inkor qilib, vosita va imkoniyatlari bo‘lganda, ularning manfaatlariga zarar etkazar emish. “E’tibordan qolganlar” (“raugue nations”) safiga asosiy mamlakatlarning siyosiy manfaatlari va qadriyatlariga qarshi muayyan vaziyatlarda ochiqchasiga, shu jumladan, kuch ishlatish bilan chiqishi mumkin bo‘lgan Eron, Iroq, Liviya, KXDR va boshqa mamlakatlar kiritiladi. Ushbu ittifoqqa turli mamlakatlardagi ayirmachi (separatist) va fundamentalist guruhlar ham mansub.
Ushbu sxema (chizma) markazidan uzoqda joylashuvni o‘z hududlarida loqal jamoat tartibiga o‘xshash tartibni o‘rnata bilmagan va o‘z fuqarolarining oddiy ehtiyojlarini qondira olmagan “omadsiz” mamlakatlar (“failure nations”) deb ataluvchi davlatlar tashkil qiladi. Bunday mamlakatlarni qochoqlar tark etishadi, natijada er yuzining yirik mintaqalari chegarasida ijtimoiy-siyosiy vaziyat beqarorlashadi. “Omadsiz” mamlakatlarga Somali, Ruanda, Zoir, Serra-Leone va boshqa bir qator mamlakatlar kiritilgan.
3. “AQSH va G‘arbiy sivilizatsiya mamlakatlari “qoloq dunyo”ga qarshi” shaklidagi yana bir nazariy nizomning mohiyati quyidagilardan iborat: jahon taraqqiyotining hozirgi bosqichida rivojlangan, barqaror “SHimol” va yanada ortda qolayotgan beqaror “Janub”ning yangi tuzilmasi vujudga keladi; ular o‘rtasida iqtisodiy va texnologik farqning ortishi muqarrar, “SHimol”ning dunyoni “qayta o‘zgartirish”ga intilishi shu bilan izohlanar emish. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan qarama-qarshiliklar natijasida “Janub”ning bunga kuch bilan erishishi amrimahol. Lekin beqaror vaziyat, sharoiti yaxshi zonalarga ommaviy ko‘chish (migratsiya)ga urinish, “Janub”da iqtisodiy va texnogen halokatlar ehtimoli, qashshoqlikdan oziqlanuvchi siyosiy ekstremizmning kuchayishi dunyoni doim keskinlikda tutib turadi. “SHimol” uchun bunday vaziyatdan tubdan chiqishning ikki yo‘li bor: “Janub”dan to‘siqlanish yoki uni iqtisodiy jihatdan barqaror darajaga etkazish.
4. “Demokratik dunyo”ning nazariyasi va modeli G‘arb sivilizatsiyasining izolyasiyasiga qarshi harakatlanishning o‘ziga xos vositasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, unga ko‘ra XXI asr “tinchlik va barqarorlik zonasi” hamda “tartibsizliklar va mojarolar zonasi”ga bo‘linadi. Ushbu nazariya tarafdorlari demokratik rejimlarga mojarolarni tinch yo‘l bilan hal qilishning ichki tarafdorligi mos (muvofiq) keladi va aynan ular tashqi siyosatda kuch bilan qo‘rqitishdan foydalanishning noqonuniyligi shiorini tarqatishlari lozim, deb taxmin qiladilar.
5. Turli xarakter va miqyosdagi integratsion jarayonlar ta’siri ostida davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar tuzilmasining o‘zgarishi, ya’ni “geoiqtisodiyot”ning tashkil topishi yangi dunyo tartibi vujudga kelishiga xos bo‘lgan asosiy tendensiya sanaladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida davlat va xususiy biznes kuch-g‘ayratlarini birlashtirish jahon maydonida ta’sir ko‘rsatishning “noharbiy vositalari (instrumentlari)” tovarlar va xizmatlar dunyo bozorida operatsiyalar o‘tkazish, xorijiy sarmoya qo‘yish, yangi tadqiqot va ishlanmalar sohasida hamkorlik (va raqobat) rolini oshiradi.

SHu bilan birga hozirda xalqaro munosabatlarning turli tarmoqlarida: siyosiy, iqtisodiy, madaniy, huquqiy sohalarda BMTning faoliyati alohida ahamiyatga ega bo‘lmoqda, shuningdek mazkur global tizimni o‘zgarayotgan dunyoga moslashtirish masalasi muhim muammoga aylandi. Bundan keyin ham mazkur global tashkilot xalqaro miqyosdagi muammolarni tinchlik yo‘li bilan hal qilishga qodir bo‘lib qoladimi? Jahon mamlakatlari manfaatlari tobora bir-biriga to‘g‘ri kelmay qolish tendensiyasi o‘sib borayotgan davrda umumiy konsensus yo‘lini bu tashkilot topa oladimi? Bu kabi savollarga, afsuski hozirda “yo‘q” deb javob beruvchi fikrlar ko‘payib bormoqda.

Xulosa

Kelajakda er shari dunyoda mavjud bo‘lgan qandaydir shakldagi birorta hukumat rahbarlik qiladigan yagona bir siyosiy sistemaga aylanarmikan? Tobora kengayib borayotgan iqtisodiy va madaniy o‘zaro aloqadorlik va bir-biriga bog‘liq bo‘lib qolish hollari kuchayib borayotganiga qaramasdan, butun dunyo miqyosidagi global sistema rishtalarini notenglik uzib tashlamoqda. Agar ta’bir joiz bo‘lsa, u faqat umumiy manfaatlarigina emas, balki bir-biriga qarama-qarshi munosabatlari ham mavjud bo‘lgan davlatlardan tashkil topgan, xuddi bir “quroq ko‘rpa”ga o‘xshaydi. YAqin kelajakda ayrim davlatlar o‘rtasidagi qarama-qarshilikka barham bera oladigan siyosiy konsensus o‘rnatilishi mumkinligini anglatadigan real belgilar ko‘rinmaydi. Bora-bora dunyo bo‘yicha bitta yagona jahon hukumati vujudga kelishi ham mumkindir, lekin bu voqea uzoq vaqt davom etadigan o‘zgarishlar jarayonining natijasi sifatida sodir bo‘lishi mumkin. Bugungi dunyoning eng dahshatli, kishini tashvishga soladigan belgilaridan biri shuki, globallashtirishning kuchayishi siyosiy integratsiyaning yuz berishi bilan, yo bo‘lmasa boylik va hokimiyat o‘rtasidagi dunyo bo‘yicha mavjud disbalansning kamayishi bilan birga kechmayotganligi hisoblanadi. Ko‘p ma’noda er yuzi ancha yaxlitlashib bormoqda va ba’zi bir millatlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan ziddiyatlarning an’anaviy manbalari yo‘qolib bormoqda. Taniqli sotsiolog E.Giddens ta’biri bilan aytganda: “Har holda boy va kambag‘al jamiyatlar o‘rtasidagi jarlik chuqurlashib, o‘zining eng so‘nggi darajasiga etdi va u endi osonlik bilan jiddiy xalqaro keskinlik manbaiga aylanib qolishi mumkin. CHunki hozir er yuzida shu singari keskin vaziyatlarni samarali ravishda nazorat qilib turishi yoki to‘planib qolgan boyliklarni qaytadan taqsimlanishiga yordam beradigan markaziy global tashkilot mavjud emas”

Foydalaningan adabiyotlar:
1 Goggle.com.

2 jahon hamjamiyatlari jurnali 2018

3 xalqaro munosabatlarning xx asrdagi ko’rinishi ”maqola Samarqand DU”2019

4 xalqaro siyosatda BMT ning talablari”siyosiy jurnal” Toshkent 2021.

5 Birlashgan Millatlar Tashkiloti koʻzlagan Maqsadlar goggle.com