Актуальные научные исследования в современном мире iscience. In. Ua

«MODERN SCIENTIFIC CHALLENGES AND TRENDS»
 
SCIENCECENTRUM.PL 
ISSUE 3 
ISBN 978-83-949403-3-1 
193
SECTION: PHYSICS AND MATHEMATICS 
Safarov T. N. 
ТеrDU 
(Termez, Uzbekistan) 
 
MATEMATIKA FANINNG FIZIKA FANI BILAN ALOQADORLIGI 
Ma‘lumki, matematikani o‘qitishda mantiqiy tushunchalar muhim ahamiyat 
kasb etadi. Mantiqiy tushunchalar: idealizasiya va modellashtirish, induksiya va 
deduksiya, analogiya, fikriy tajriba, gipotez matematikasi va h.k. Bu metodlar ichida 
analogiya alohida o‘rin tutadi. O‘qituvchi va talabalarda ilmiy nazariyaning 
strukturasi va mohiyati haqida metadologik fikrlash, tabiatni o‘rganishning nazariy 
asoslarini bilishga imkon beradi. Talabaning nazariy bilimi alohida metodlar va 
matematik tushunchalar
butunligini ifodalovchi darajalarni o‘z ichiga oladi.
Analogiya deb, o‘xshatish orqali bir belgining ikki buyumda borligini aniqlab, 
bu buyumlarning boshqa o‘xshash belgilarga ega ekanligini ko‘rsatishga aytiladi. 
Analogiya xulosa chiqarishning maxsus shaklidir. Analogiya induktiv va deduktiv 
xulosa chiqarish singari vositali bo‘ladi.
Matematikani o‘qitish jarayonida talabalarni kasbga yo‘naltirish yoki fanni 
nazariy va amaliy qismlarini analogiya yordamida o‘rganish biz uchun muxim 
bo‘lgan jihat, yoki farazlarni yodda tutib qolish orqali matematik ko‘nikma va 
malakalarimizni shakllantirishimiz mumkin.
Analogiya ta‘limoti orqali biz quyida matematika fanini o‘qitishda boshqa 
fanlar bilan aloqadorligidan foydalanib matematika fanini fizika fani bilan bevosita 
aloqasini analogiya yordamida ko‘rsatamiz: 
Fizika bilan matematika fani o‘rtasidagi o‘zaro aloqa uzoq tarixga ega. 
Birinchi bo‘lib Fransiyalik olim R. Dekart fizikani (1650 yillarda) matematika bilan 
bog‘lash g‘oyasini yoqlab chiqqan edi. Keyinchalik buyuk ingliz fizigi I. Nyuton 
o‘zining mashhur ―Tabiat falsafasining matematik asoslari‖ nomli asarida (1687 
yilda) fizik hodisalarni matematik ko‘rinishda ifodalashni boshlab beradi. Matematika
fanining zamo
naviy masalalari taraqqiyotimizning fizika fani bilan o‘zaro dialektik 
aloqasi muhim omil bo‘ldi. Dialektika va matematik tahlil fizika fanining nazariy ilmiy 
izlanish usuli hisoblanadi. Xuddi shuningdek, fizika fani tufayli matematika sohasida 
ham bir ne
cha yo‘nalishlar vujudga keldi (Masalan: nazariy mexanika, fizikaning 
matematik usullari va h.k.). 
Quyida biz matematikaning fizika 
bilan aloqasini to‘lalikcha keltirish 
imkoniyati bo‘lmasada, uning asosiy qo‘llanish sohalari to‘g‘risida to‘xtalamiz: 
1) Arifmetik amallar va sonlarni ifodalash: Sonlarni k

10

n
tarzda ifodalash 
orqali fizik kattaliklarni hisoblashni osonlashtiradi. 
2) Fizika qonunlari funksional bo
g‘lanishlar ko‘rinishda ifodalanadi. 
Masalan: Matematikadagi y=kx; u=ax+b; y=ax
2
+bx funksiyalarga asoslanib S=v

t;
V=v
0
+at; S =v
0
t

at
2
/2 va h.k. kabi fizik munosabatlar yozish mumkin. Ushbu 
funksiyalarning grafigi asosida fizik jarayonlarning dinamikasini, maxsus holatlarini 
aniqlash imkoniyati tu
g‘iladi. Ba‘zan fizik jarayonlarni ifodalovchi munosabatlardan 
qaysi kattalik funksiya, qaysisi argument ekanligini aniqlash muhim didaktik 

---