Актуальные научные исследования в современном мире iscience. In. Ua

«MODERN SCIENTIFIC CHALLENGES AND TRENDS» 
SCIENCECENTRUM.PL 
ISSUE 4(38) PART 1 
ISBN 978-83-949403-3-1 
 
17
бұдан шығатын қорытынды анық, қоныс иелері мал шаруашылығымен қатар, егіншілікті 
де жат көрмеген. 
Дегенмен, Атасу қонысының ең басты белгісі онымен қатар орналасқан мыс 
қорытатын пештер мен шеберханалар. Жоғарыда айтылған Мыңбай сайы мен Құтжан 
қажының бейітіне таяу Атасу жағасында отыздан астам пеш орны табылған. Пештер 
жерге шұңқыр болып қазылады да, іргесі отқа берік балшықпен қалың сыланады (20 см). 
Қазба уақытында әр пештің түбінде 20-30 см қалыңдықта мыс рудаларының қалдықтары 
шығып отырады деп жазады Ә. Марғұлан. Бертінгі ошақтарды М.Қ. Қадырбаев,
Ж.К. Құрманқұлов сынды археологтар түбегейлі зерттеді. Қарағандылық ғалым
С.О. Жаумбаевтың да бұл зерттеулерге сіңірген еңбегі мол. Ең қызығы, Әлекең атамыз 50-
жылдары Жаңаарқа жеріне экспедициямен келгенде осы көне тұрақтардың қасиетін 
жергілікті ұсталардан анықтаған. Қасым Әбілханов деген қолөнерші осы көне шеберхана 
маңынан мыстың таза қорытпаларын алып пайдаланған екен. Ол кісі «завод» деп атаған 
жерді, Ә. Марғұлан қаза келе б.э.д. ІІ мыңжылдықта ірі өнеркәсіп орталығы ретінде
тапты [1].
Ғылыми зерттеулерге қарағанда Сарыарқа жері мыс өңдірудің дүниежүзілік 
орталығы қызметі осы б.э.д. ІІ мыңжылдықтан бастап атқаған. Мыс өндірудің және оны 
шаруашылыққа ұқсатудың ірі орталығының бірі – Атасу қонысы. Мыстан басқа қалайы, 
қоғасын, мырыш, алтын, күміс, т.б. металдарды өндіру және өндеп сату Орталық 
Қазақстан тайпаларының халықаралық еңбек бөлісіндегі рөлін өте жоғары көтерді. Қола 
балқытатын пештерге таяу тоған орындары кездеседі. Металды жуу өндіріс процесінің ең 
басты буындары қатарында екені белгілі. Қола дәуірі қоныстарында жиі кездесетін тастан 
жасалған қарулар да өнер туындысы болып табылады. Руданы ұсататын балғалардың 
көпшілігі тас, арық-тоған қазатын кетпен-шоттың да біразы тастан жасалған, жүн иіретін 
ұршықтың басы да солай. Атасу қонысынан табылған ең бір бағалы ескерткіш – ат 
әбзелдері, соның ішінде, жүгенге бекітілетін ауыздық. Қазақстанның өзге жерінде қола 
дәуірінде кездесе қоймайды. Сарыарқа елінің атты салт мінуді өзгелерден ертерек 
игергенін айғақтайды. Дегенмен, елдің көпшілігі көшіп-қонған уақытта, әртүрлі жорық-
жорауыл кезіңде 2-4
 
доңғалақты арбаны пайдаланғаны тас бетіндегі суреттерден анық 
көрінеді. Қатынас құралы есебінде қола дәуірінде арбаның пайдаға асуы далалық 
тайпалардың қозғалыс мүмкіндігін аса күшейтті [2]. 
Сахарада қатар-қатар тас жәшіктер кездеседі. Оларды айнала қырынан қойған 
қалақ тас қоршау бар. Бетін жарты метр топырақ басқан осы тас жәшіктердің ішінен оң 
жамбасына жерленген, екі тізесін бауырына қысқан адам қаңқалары шығады. Олардың 
бастарында әйел болса, қыш-құмыралары, айна-тарағы; еркек болса – қоладан жасалған 
қару-жарағы тізіліп тұр. Мәйіттің аяқ жағында мал сүйектері (қой, сиыр, жылқы) жатыр. 
Жергілікті ақсақалдардан сұрасаң, көпшілігі «Е, бұл – қалмақтың отбасы» дегенді айтады, 
ал олардың ара-арасындағы бәз біреуі «Баяғыда бұл жерде мық деген халық өмір сүрген, 
соның үйі. Жеті жұрт келіп, жеті жұрт кеткенде алғашқы кеткені мық дейді». Міне, осы 
«мық» атымен қазақ жадында сақталып қалған халық – сол арий, тур, қиян елдері [3]. 
Кезіңде қазақ археологиясын ресейліктер жазып, ескерткіштің біразына орысша 
ат қойып жіберді. Өзімізден шыққан тарихшының да көпшілігі қазақ шежіресіне көңіл 
бөлген жоқ. Сол себепті қола дәуіріне «андронов мәдениеті» деген атақ танылды. Әлкең 

---