Akrom abbasovich karimov, farxod rashidovich islomov, anvar ziyadullaevich avloqulov

9.4. Biznesni bilish

Moliyaviy hisobot auditini o’tkazishda auditor, auditorning fikri bo’yicha moliyaviy hisobotga, tekshiruvga yoki auditorlik hisobotga ahamiyatli ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan hodisalar, operatsiyalar va qabul qilingan amaliyotni aniqlash va tushunish uchun etarli hajmda biznesni bilishi yoki unga oid bilim olishi lozim. Masalan, auditor bunday bilimlarni ajralmas tavakkalchilik va nazorat tavakkalchiligiga baho berishda hamda auditorlik muolajalarining tavsifi, muddati va hajmini aniqlashda qo’llaydi.

Auditorning xizmat ko’rsatish uchun kerakli bo’lgan bilimlar darajasi iqtisod va sub’ekt o’z faoliyatini amalga oshirayotgan doirasida tarmoq bo’yicha umumiy bilimdan hamda sub’ekt o’z vazifasini qanday bajarayotganligi to’g’risida mufassal bilimdan iborat. Biroq, auditorga kerakli bo’lgan bilimlar darajasi, odatda, har doim sub’ekt rahbariyati ega bo’lgan bilimlar darajasidan pastroq.

Kelishuv qabul qilingunga qadar auditor audit qilinadigan sub’ektning tarmog’i, mulkchilik huquqi, rahbariyati va faoliyatiga oid dastlabki bilimlarni olishi lozim va audit o’tkazish uchun kerakli bo’lgan bilim darajasiga erishish imkonini ko’rib chiqishi kerak.

Kelishuv qabul qilingandan so’ng qo’shimcha va batafsilroq ma’lumotlar to’planadi. Imkoni boricha kerakli bo’lgan bilimlar hajmini auditor kelishuv bajarilishining boshida olishi lozim. Auditni o’tkazish vaqtida oldin olingan ma’lumot baholanadi, yangilanadi va to’ldiriladi.

Mijoz biznesi to’g’risida bilimlar olish ma’lumotni yig’ish va baho berishning uzluksiz va kumulyativ jarayoni va auditning barcha bosqichlarida olingan bilimlarni auditorlik dalillar va ma’lumot bilan bog’lanishini aniqlash hisoblanadi. Masalan, ma’lumot rejalashtirish bosqichida yig’ilishiga qaramasdan, auditor va uning yordamchilari biznes to’g’risida yanada ham to’liqroq tasavvur olishlariga qarab, keyingi bosqichlarda unga aniqlik kiritiladi va to’ldiriladi.

Keyingi kelishuvlarda auditor oldin yig’ilgan ma’lumotni, jumladan oldingi yil bo’yicha ishchi hujjatlaridagi ko’rsatkichlarni yangilaydi va baho beradi. Auditor, shunigdek, oxirgi audit o’tkazilgandan so’ng sodir etilgan ahamiyatli o’zgartishlarni solishtirishga qaratilgan muolajalarni bajaradi.

Auditor tarmoq va sub’ekt to’g’risida bilimlarni bir necha manbalarda olishi mumkin. Masalan:

1. 
   Ushbu sub’ekt va u qaraydigan tarmoq bilan oldingi ish tajribasidan.
   

1. 
   Sub’ekt xodimlari bilan suxbatlar o’tkazishdan (masalan, direktor va etakchi mutaxassislar bilan).
   

1. 
   Ichki audit xodimlari bilan suxbatlar o’tkazish va ichki audit hisobotlarini sharhlashdan.
   

1. 
   Ushbu sub’ektga yoki ushbu tarmoqning boshqa korxonalariga xizmat ko’rsatgan auditorlar, huquqshunoslar va boshqa maslahatchilar bilan suxbat o’tkazishdan.
   

1. 
   Ushbu tarmoqda ishlamaydigan kasbiy xabardor bo’lgan boshqa shaxslar bilan suxbat o’tkazishdan (masalan, ushbu tarmoqda ixtisoslashgan iqtisodchilar, ushbu tarmoqni tartibga soluvchi idoralar vakillari hamda buyurtmachi, mol etkazib beruvchi va raqobatchilar bilan).
   

Tarmoqqa taalluqli bo’lgan nashrlardan (masalan, davlat statistikasi, sharhlovchi materiallar, maqolalar, tijorat jurnallar, banklar va qimmatli qog’ozlarga oid operatsiyalar bo’yicha vositachilar tomonidan tayyorlangan hisobotlar, moliyaviy gazetalar)..

1. 
   Sub’ekt faoliyatiga ahamiyatli darajada ta’sir etuvchi qonunchilika oid va me’yoriy hujjatlardan.
   

1. 
   Sub’ektning ishlab chiqarishga va ma’muriy xonalari joylashgan joylarga borishdan.
   

1. 
   Sub’ekt tomonidan tayorlangan hujjatlardan (masalan, majlislar bayonnomalari, aktsiyadorlarga yuboriladigan yoki tartibga soluvchi idoralarga taqdim etiladigan materiallar, reklamaga oid materiallar, oldingi yillar bo’yicha yillik va moliyaviy hisobotlar, byudjetlar, sub’ekt rahbariyatining ichki hisobotlari, oraliq moliyaviy hisobotlar, boshqaruv siyosati bo’yicha rahbariyat, buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarini yuritish bo’yicha qo’llanmalar).
   

Biznesni bilish auditorga malakaviy fikr-mulohaza bildirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Mijoz biznesini bilish va ma’lumotni tegishli ravishda qo’llash auditorga quyidagilarni bajarishga yordam beradi:

1. 
   Tavakkalchiliklarga baho berish va muammolarni aniqlashga.
   

1. 
   Auditni yanada ham samaradorlik va oqilona rejalashtirish va bajarishga.
   

1. 
   Auditorlik dalillarga baho berishga.
   

1. 
   Mijozga yanada ham yaxshiroq xizmat ko’rsatishga.
   

Auditning barcha bosqichlarida auditor mijoz biznesini bilish muhim kasb etadigan ko’p javhalar bo’yicha fikr-mulohaza shakllantiradi. Masalan:

1. 
   Ajralmas tavakkalchilik va nazorat tavakkalchiligiga baho berish.
   

1. 
   Ishga oid tavakkalchiliklar sub’ekt rahbariyatining ushbu tavakkalchiliklar yuzasidan harakatlarini ko’rib chiqish.
   

1. 
   Auditning umumiy rejasi va audit dasturini ishlab chiqish.
   

1. 
   Ahamiyatlilik darajasi va aniqlash hamda tanlangan ahamiyatlilik darajasi tegishli bo’lib qolishligiga baho berish.
   

1. 
   Muvofiqligini aniqlash uchun auditorlik dalillarga baho berish hamda moliyaviy hisobotning tegishli tasdiqlar amalda to’g’riligiga baho berish.
   

1. 
   Buxgalteriyalik baholashlar va sub’ekt rahbariyatining taqdimotlariga baho berish.
   
2. 
   Audit paytida alohida ko’rib chiqishni va maxsus ko’nikmalar qo’llashni talab qiladigan sohalarni aniqlash.
   

1. 
   O’zaro bog’liq tomonlar va o’zaro bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalarni solishtirish.
   

1. 
   Qarama-qarshi ma’lumotni tan olish (masalan, sub’ekt rahbariyatining taqdimotlaridagi ziddiyatlar).
   
2. 
   G’ayriodatiy vaziyatlarni tan olish (masalan, tovlamachilik va faoliyat qonunlar va me’yoriy hujjatlarga muvofiq emaslik holatlari, sub’ektning statistik tezkor ko’rsatkichlari bilan va hisobotda aks ettirilganlari o’rtasidagi kutilmagan o’zaro bog’liqliklar).
   

1. 
   So’rovnomalarni o’tkazish va javoblar asoslanganligiga baho berish.
   
2. 
   Hisob siyosati va moliyaviy hisobotda ma’lumot yoritilishi mosligini ko’rib chiqish.
   

Auditor, audit uchun tayinlangan auditor yordamchilari mijoz biznesi to’g’risida topshirilgan ishni bajarishga imkon beradigan etarli hajmda bilim olganliklariga ishonch hosil qilishi lozim. Auditor, shuningdek, auditor yordamchilar qo’shimcha ma’lumotni hisobga olish va ushbu ma’lumotni auditor va boshqa auditor yordamchilariga etkazish lozimligini tushunayotganliklariga ishonch hosil qilishi kerak.

Mijoz biznesini bilishlikdan samaradorlik bilan foydalanish maqsadida auditor ushbu bilim umuman moliyaviy hisobotga qanday ta’sir ko’rsatayotganini va moliyaviy hisobotdagi tasdiqlar auditor tomonidan mijoz biznesi to’g’risida olgan bilimlariga muvofiqligini ko’rib chiqishi lozim.

Biznesni bilish - ko’rib chiqilishi lozim bo’lgan masalalar:

A. Umumiy iqtisodiy omillar

1. 
   Iqtisodiy faoliyatning umumiy darajasi (masalan, pasayish, o’sish).
   

1. 
   Foizli stavkalar va moliyalashtirishning mavjudligi.
   

1. 
   Valyuta qadrsizlanishi, revalvatsiyasi.
   

1. 
   Hukumat siyosati:
   

- pul- kredit;

- fiskal;

- korporativ-soliqqa tortish va boshqalar;

- moliyaviy rag’batlantiruvchi omil;

- tariflar, savdo cheklovlari.

1. 
   Xorijiy valyuta kursi va valyuta nazorati.
   

B Tarmoq - mijoz biznesiga ta’sir etuvchi muhim shartlar

1. 
   Bozor va raqobat.
   

1. 
   Tsiklli yoki mavsumiy faoliyat.
   

1. 
   Ishlab chiqarish texnologiyasidagi o’zgarishlar.
   

1. 
   Ishga doir tavakkalchilik (masalan, yuqori texnologiya, yuqori moda, raqobatchilar uchun oson kirib borish imkoniyati).
   

1. 
   Faoliyat qisqarishi yoki kengayishi.
   

1. 
   Nomuvofiq sharoitlar (masalan, talab pasayishi, haddan tashqari ko’p ishlab chiqarish quvvatlari, narx yuzasidan jiddiy raqobat).
   

1. 
   Tayanch ko’rsatkichlar va tezkor statistika.
   

1. 
   Buxgalteriya hisobining o’ziga xos xususitlari va u bilan bog’liq muammolar.
   

1. 
   Ekologik talablari va u bilan bog’liq muammolar.
   

1. 
   Qonunchilikka oid-huquqiy asos.
   

1. 
   Elektr quvvatini etkazib berish va uning tannarxi.
   
2. 
   O’ziga xos yoki noyob amaliyot (masalan, mehnat shartnomalari yuzasidan, moliyalashtirish usullari, buxgalteriya hisobini yuritish usullari).
   

V Sub’ekt