Akademik litseydalarda darsni tashkil qilish va o`qitish metodikasini takomillashtirish

3 (qoniqarli)	Berilgan nazariy ma’-lumotlarni qisman o’z-lashtirsa.	Berilgan masalani nazariy ma’lumotlar asosida qisman yecha olsa, formulalarni keltirib chiqara olmasa.
Muammoli masala-larni yechishda o’qi-tuvchining yordami-dan foydalana olsa.
2 (qoniqarsiz)	Berilgan nazariy ma’lumotlarni bayon qila olmasa.	Berilgan masalani yecha olmasa, formulalarni keltirib chiqara olmasa.	Muammoli masala-larni yecha olmasa.

1.2. Akademik litseylarda fizika darsining tashlil qilinishi.

- Bugun darsimizda qadamba-qadam usulidan foydalanamiz. Darsimiz 7 qadamdan iborat. Bular quyidagilar:

I. Tashkiliy qism

II. O`tilgan mavzularni takrorlash.

III. Yangi mavzu bayoni

IV. Mustahkamlash.

V. Xulosa va takliflar

VI. Talabalarni baholash.

VII. Uyga vazifa

O’qituvchi:

- Bugun darsimizda quyidagi oltin qoidalardan foydalanamiz:



1-chizma. Darsning oltin qoidalari

O`tilgan mavzu bo`yicha savollar.

1. 
   Molekulyar-kinetik nazariyaning asosida yotuvchi 3 ta qoidani sanang.
   

a) Barcha moddalar juda kichik zarralar – atomlar va molekulalardan tashkil topgan. O`z navbatida ular ham yanada kichikroq zarra (elektron, proton, neytron) lardan tashkil topgan.

b) Moddalarning atomlari va molekulalari doimo uzluksiz xaotik harakat qiladi.

Istalgan moddaning zarralari orasida o`zaro ta`sir – tortishish va itarish kuchlari mavjud.

c) Bu kuchlar elektromagnit tabiatga ega.

2. 
   Modda miqdori qanday kattalik?
   

Moddadagi molekulalar sonining 0,012 kg ugleroddagi molekulalar soni  ga nisbati bilan aniqlanadigan kattalik.

3. 
   Avogadro doimiysi nima?
   

Massasi bir molga teng bo`lgan modda tarkibidagi molekulalar soni:



4. 
   Ideal gaz bo`lishi uchun gaz qanday shartlarni bajarishi kerak?
   

a) Gaz molekulalarining xususiy hajmi gaz egallab turgan idishning hajmiga nisbatan e`tiborga olmasa bo`ladigan darajada kichik

b) Gaz molekulalari orasida o`zaro ta`sir kuchlari mavjud emas

c) Gaz molekulalarining o`zaro va idish devorlari bilan urlishlari absolut elastik.

5. 
   Broun harakati qanday harakat?
   

Zarrachalarning suyuqlik yoki gazlardagi muallaq holatda bo`lgan qattiq zarralarning uzluksiz xaotik harakatidir.

6. 
   Diffuziya nima?
   

Bir-biriga chegaradosh bo`lgan ikita modda molekulalarining tartibsiz harakati tufayli o`zaro qo`shilib ketishi.

7. 
   Moddaning agregat holatlarini sanab o`ting.
   

Gaz, suyuq, qattiq va plazma holat.

8. 
   Temperatura qanday kattalik?
   

Makroskopik sistemaning issiqlik muvozanatini va issiqlik almashinish yo`nalishini xarakterlovchi kattalik (modda molekulalarining o`rtacha kinetik energiyasi o`lchovi).

9. 
   Izojarayon deb nimaga aytiladi va uning turlarini sanab o`ting?
   

Holat parametrlaridan biri o`zgarmas bo`lganda kechadigan jarayon.

Izotermik, izobarik, izoxorik va adiabatik jarayon.

10. 
    Izojarayon turlarini izohlang.
    

Izotermik jarayon – o`zgarmas temperaturada kechadigan jarayon.

Izobarik jarayon – muayyan gaz massasining bosimi o`zgarmas bo`lganda sodir bo`ladigan jarayon.

Izoxorik jarayon – o`zgarmas hajmda sodir bo`ladigan jarayon.

Guruh talabalarini 2 jamoaga bo`lamiz. Ularga quyidagi topshiriq bajarish topshiriladi .

2-chizma. Mavzu bo’yicha “Klaster”



3-chizma.”Sherigini top!” usuli



4-chizma. “Klaster”

Mavzuning qisqacha bayoni

Reja :

1. Erkinlik darajalari soni.

2. Ideal gaz ichki energiyasi

3. Issiqlik almashinish va ish bajarish

4. Termodinamika I qonuni va gaz jarayonlariga tatbiqi

5. Adiabatik jarayon

6. Termodinamikaning II qonuni

7. Karno sikli.

8. Issiqlik mashinalari va FIK.

Termodinamika elementlari

Erkinlik darajalari soni

Ideal gaz molekulalari isssiqlik harakati sababli bir-biriga bevosita to`qnashgan qisqa vaqtlardan boshqa hollarda bir-biri bilan o`zaro ta`sirlashmaydi.

Shuning uchun ideal gaz molekulalarining o`zaro ta`sir potensial energiyasi nolga teng bo`ladi.

Ideal gazning ichki energiyasi uning molekulalari tartibsiz harakatining o`rtacha kinetik energiyasidan iborat:

 (2.3.1)

Biroq molekula ilgarilanma harakat bilan birga aylanma harakat qilishi va uning tarkibidagi atomlar tebranma harakat qilishi mumkin. Harakatning bu ikkala turiga energiyaning biror zaxirasi to`g`ri keladi.

Jismning erkinlik darajalari soni – uning fazodagi vaziyatini aniqlovchi erkin koordinatalar soni.

Mutlaqo ixtiyoriy harakatlanayotgan jismning fazodagi vaziyati oltita mustaqil koordinatalar: uchta chiziqli (x, y, z) va 3 ta burchak (α, β, γ) koordi natalar orqali aniqlanadi.

2.5-chizma Erkinlik darajasi sonini aniqlash

1 atomli molekulaning erkinlik darajalari soni 

2 atomli molekulaning erkinlik darajalari soni 

3 va ko`p atomli molekulaning erkinlik darajalari soni 

Termodinamika – turli issiqlik, mexanik, elektr va hokazo jarayonlarda moleklalarning issiqlik (tartibsiz) harakati tufayli energiyaning o`zgarishi va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuniyatlarini o`rganadi.

Termodinamik jarayon – jismning holatini xarakterlaydigan kattaliklarning birortasi, o`zgarganda jism holatining o`zgarishi, ya`ni jismning bir holatdan boshqa holatga o`tishi.

Termodinamik sistema – termodinamik jarayon ro`y berayotgan jism yoki jismlar to`plami.

Ideal gazning ichki energiyasi

Molekula erkinlik darajasining uchtasi ilgarilanma erkinlik darajalari bo`ladi. Molekulaning bitta erkinlik darajasiga to`g`ri keladigan energiya:

 (2)

Bolsman teoremasi – agar molekulalar sistemasi T temperaturada issiqlik muvozanatida bo`lsa, u holda o`rtacha kinetik energiya barcha erkinlik darajalari bo`yicha tekis taqsimlanadi va molekulaning har bir erkinlik darajasi uchun bu energiya kT/2 ga teng bo`ladi.

Molekula issiqlik harakatining o`rtacha kinetik energiyasi

 (3)

 (4)

 (5)

 (6)

Jismning ichki energiyasi – moddani tashkil qilgan barcha molekulalar va atomlar harakatinini ideal gazning ichki energiyasi uning absolyut temperaturasiga to`g`ri proporsional kinetik energiyasi hamda ularning o`zaro ta`sir potensial energiyasining yig`indisi. Ichki energiya temperatura bilan hajmga bog`liq kattalik.

Jismni issiqlik holati o`zgarganda molekulalarning faqat kinetik energiyasi o`zgaradi. Moddaning agregat holati o`zgarganda molekulalarning kinetik va potensial energiyalari o`zgaradi.

Ish bajarish va issiqlik almashinish – jism ichki energiyasi o`zgarishining ikki ko`rinishi.

Gaz kengayib porshen F kuch yo`nalishida yuqoriga kichik  masofaga siljiganda gazning bajargan ishi:

 (7)

Gaz kengayish natijasida tashqi kuchga qarshi ish bajarib, silindr va porshenni o`rab turgan muhitga energiya uzatiladi, binobarin, gazning ichki energiyasi kamayadi. Bunda bajarilgan ish musbat.

Modda gaz holatda bo`lganda molekulalar orasidagi ta`sir kuchi kichik bo`ladi, molekulalarning o`rtacha potensial energiyasi o`rtacha kinetik energiyasidan ancha kam bo`ladi ( ). Ichki energiyaning asosiy qismi deyarli molekulalarning kinetik energiyasidan iborat deb hisoblash mumkin.

Moddaning suyuq holatda bo`lganda molekulalarning kinetik va potensial energiyalari taxminan teng ( ).

Modda qattiq holatda bo`lganda molekulalar orasidagi o`zaro ta`sir kuchlari kata bo`lgani sababli molekulalarning o`rtacha potensial energiyasi kinetik energiyasidan juda kata ( ). Bu holda moddaning ichki energiyasining ko`proq qismini molekulalarning o`rtacha potensial energiyasi tashkil qiladi.

Gaz siqilganda tashqi kuch gaz ustida ish bajaradi. Bunda  bo`lganligi sababli ish manfiy bo`ladi.

 (8)

Bu holda porshen ostidagi gazga jismlardan energiya uzatiladi. Demak, bu vaqtda gazning ichki energiyasi ortadi.

Agar gaz tomonidan ko`rsatilayotgan kuch ta`srida porshen  masofaga siljigan bo`lsa, gazning kengayishida bajarilgan ish:

 (9)

 (10)

 (11)

S – porshen sirtining yuzi

Gaz hajmining o`zgarishida bajarilgan ish – termodinamik ish gaz bosimining uning hajmi o`zgarishiga ko`paytmasiga teng:

 (12)

Gaz hajmi  gacha o`zgarganda bajarilgan ish:

 (13)

Bosim grafigining absissa o`qi bilan hosil qilgan yuzi son jihatidan termodinamik ishga teng.

Ish bajarmasdan turib jism ichki energiyasining o`zgarish jarayoni issiqlik uzatish deyiladi.