3.
Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida dehqonchilik, chor
vachilik, tibbiyot va boshqa sohalardagi faoliyatni, tabiat hodi-
salarini tasvirlovchi m uqaddas kitoblar ju d a qadim dan mavjud
bo'lgan. U lardan biri «Avesto»dir. U b u n d an 2700 yil ilgari
yaratilgan. U n da M arkaziy Osiyo va qo 'sh n i mamlakatlarning
tabiiy resurslari, hayvonot va o'sim liklar dunyosi, tabiati, inson
lar hayoti haqida m a ’lum otlar keUirilgan.
42
A v e sto d a d u n y o n in g y a ra tilis h i, ta b ia t va u n d a g i n a rs a la r,
v o q e a -h o d is a la r, o d a m la r n in g h a y o t k e c h iris h ta rz i b ir-b irig a
q a r a m a -q a rs h i k u c h la r — A x u ra M a z d a v a A n x ra M a n u n in g
o ‘z a ro k u ra sh i s ifa tid a ta sv irla n g a n .
K oinot va hayotning yaratuvchisi Axura M azda yaxshi va
go‘zal narsalarni bunyod etsa, Anxra M anu yom on, xunuk
narsalar, ch un on chi, b o ‘ri, ajdaho, zararkunanda hasharotlar,
chayon, qurbaqa, chivin, chum olilarni yaratgan. It vafodor va
foydali, b o ‘ri esa yovuzlik tim soli sifatida talqin qilingan.
A v e sto n in g tib b iy o tg a d o ir b o i i m i d a to z a s u v n i e h tiy o t q ilish ,
п о р о к n a rsa la rn i q u d u q , b u lo q la rg a y a q in la s h tirm a s lik , to z a h k va
p o klikka rio y a q ih s h , tir n o q v a s o c h la rg a p o k iz a m u n o s a b a td a
b o 'lish lo zim lig i t a ’k id la n a d i.
Tuproq, yer m uqaddas sanalgan. Shu sababli o'liklarni tu p
roqqa ko'm ish m an etilgan. 0 ‘liklar qurt-q u m u rsq alar va yovvoyi
hayvonlarga yemish bo'lgan. Bunga asosiy sabab, bir to m o n d an ,
tuproqni iflos qilm aslik b o 'lsa, ikkinchi to m o n d a n , o 'lim
zardushtlik bo'yicha dushm an sifatida talqin qilingan.
O 'rta asrlarda Y evropada tabiiyot fanlari inqirozga uchragan
bir davrda, M arkaziy O siyoda u anchagina rivojlangan. M arkaziy
Osiyo olimlari tabiiyot fanlarining, ayniqsa, biologiyaning rivoj
lanishiga juda katta hissa qo'shganlar. Shu sababli ham M arkaziy
Osiyoning
IX —XV asrlard a
ijod
qilgan buyuk
o lim lari
Yevropaning X V I—X V III asr buyuk o lim la rin in g m u nosib
o'tm ishdoshlari sanaladi. B undan h ar bir o'quvchi faxrlansa arziy-
di. C hunonchi, A hm ad ibn N asr Jayxoniy (870—912) H indiston,
Markaziy Osiyo, Xitoy o'sim liklari va hayvonot dunyosi haqida
qimmatli m a iu m o tla r to'plag an . U o'sim lik va hayvonlarning ta r
qalishi, mahalliy xalqlar foydalanadigan o'sim lik va hayvonlar,
ularning tabiatdagi aham iy ati haqidagi m a iu m o tla r n i yozib
qoldirgan. Abu N asr Forobiy (873—950) (16-rasm ) botanika,
zoologiya, odam anatom iy asi va tab iatsh u n o slikn in g boshqa
sohalarida m ushohada yuritgan. U inson organizm i yaxiit sistem a
ekanligi, turli kasalliklar oziqlanish tartibining o'zgarishi bilan
bog'liqligini ko'rsatadi. Olim inson d astaw al hayvonot dunyosidan
ajralib chiqqan, shu sababli odam da hayvonlardan b a ’zi o'xshash-
liklar saqlanib qolgan deydi. U tabiiy tanlanishni, su n ’iy tan lash
ni e’tirof etgan. O 'rta asrlardagi tabiiyot fani rivojiga, ayniqsa, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino katta hissa qo'shgan. Beruniy
(973—1048) X orazm da tug'ilib, tahsil ko'rgan. U arab, yunon,
suriya, qadimgi hind (Sanskrit) tillarini bilgan, ilm ning turli
43
soh alarida faoliyat k o 'rsa tib , 150 d an ortiq asarlar yozgan.
Beruniyning (17-rasm ) ko'rsatishicha, tabiat beshta elem en t—
b o'shliq, havo, olov, suv va tu p ro q d an hosil bo'lgan. Beruniy
qadim gi yunon olimi Ptalom eyning Yer olam ning m arkazi bo'lib,
u harakatlanm aydigan sayyoradir, degan ta ’lim otiga tanqidiy ko'z
bilan qaragan va Yer Q uyosh atrofida harakatlansa ajab em as, u
yum aloq shaklda deb ta ’kidlagan. Binobarin, Beruniy polyak
astronom i K opernikdan 500 yil a w a l Q uyosh sistem asining tu zi
lish asoslarini to 'g 'ri tasavvur qilgan. U ning fikricha, Yer yuzasi
da doim o o'zgarishlar sodir bo'ladi. Suvsiz joylarda asta-sekin
daryolar, dengizlar paydo bo'ladi. U lar ham o 'z navbatida joyla-
rini o'zgartiradi. Beruniyning qayd qilishicha, hayvonlar, o 'sim
liklar rivojlanishi uchun sharoit cheklangan, shu sababli tirik
m avjudodlar orasida yashash uchun kurash boradi. Bu kurash ular
hayotining m ohiyatini tashkil etadi. Agar atrofdagi tabiat o'sim lik
va hayvonlar biror turining urchishiga m onelik ko'rsatm aganda,
deb yozgan edi Beruniy, bu tu r butun Y er yuzasini egallagan
bo'lardi. Biroq bunday urchishga boshqa organizm lar qarshilik
ko'rsatadi. U lar orasidagi kurash k o 'p ro q m oslashgan organizm
larni ro'yobga chiqaradi. Beruniyning yashash uchun kurash, tabi
iy tanlanish haqidagi fikrlariga asoslanib vatandoshim iz evolu
tsiyaning harakatlantiruvchi om illarini ingliz tabiatshunosi Chariz
D arvindan 800 yil ilgari ta ’kidlab o'tganligini ko'ram iz.
Beruniy uqtirishicha, tabiatda ham m a narsalar tabiat qonun-
lariga muvofiq yashaydi va o'zgaradi. U tirik tabiatning tarixiy
taraqqiyotini e ’tiro f etm asa-da, asalarilar o'sim liklardan, qurtlar
go 'sh td an , chayonlar anjirdan paydo b o'lad i, deb faraz qilgan.
Olim qayd etishicha, Yer yuzining o'zgarishi o 'sim h k va hayvon
larning o'zgarishiga ohb keladi. Beruniy odam larning rangi, qi
yofasi, tabiati, axloqi turlicha bo'lishiga irsiyatgina em as, balki
tuproq, suv, havo, m uhit sharoiti sababchi deb e ’tiro f etadi.
Beruniy fikricha, odam o 'z rivojlanishi bilan hayvonlardan
anchagina uzoqlashib ketgan. U xalqlarni tabaqalarga bo'lish,
uiarning birini yuqori, ikkinchisini past ko'rish nodonlikdan
boshqa narsa em as deb uqtiradi.
M arkaziy O siyoning m ashhur tabiatshunos olim i Abu Ali ibn
Sino (980— 1037) (18-rasm ) tabiatning obyektiv borligiga ishonch
hosil qiladi. T og'lar, uning fikricha suv ta ’siri yoki yerning ko 'ta
rilishi natijasida paydo bo'lgan. Y erning b a ’zi joylari bir vaqtlar
dengiz tubi bo'lgan, shuning uch un b a ’zi joylarda suvda yashaydi
gan hayvonlarning qoldiqlari, m asalan, ch ig 'an o q lar uchraydi. Ibn
44
Sino o ‘z asarlarida
0
‘sim liklar, hayvonlar
va odam o ‘zaro o'xshash, chunki u larn
ing barchasi oziqlanadi, ko'payadi, o'sadi
deb uqtiradi. O 'sim liklar rivojlanishning
quyi
bo sq ich id a,
h ay vo nlar
o 'r ta
bosqichida,
o d am
esa
eng
yuqori
bosqichida tu rad i. O dam tan asin in g
tuzilishini o 'rg an ish taqiqlangan o 'rta
asrlarda Ibn Sino odam anatom iyasi bilan
yashirincha shu g 'u llan g a n . O lim k o 'p
ilmiy asarlar yozgan. U lardan bizlargacha
242 tasi yetib kelgan. Ana shu asarlarning
23 tasi tibbiyot ilm iga b ag 'ishlan gan .
Olim tibbiyot asoschilaridan biri sifatida
katta shu hrat qo zo ng an. U o 'r ta asr
Sharq tibbiyot b ilim larin in g qom usi
bo'lgan dunyoga m ashhur «Tib q o n u n -
lari»ning m uallifidir. «Tib qo n u n lari»
beshta kitobdan iborat. Birinchi kitobda
odam tanasi, organlarining tuzilishi va
funksiyalari, turli kasalliklarning kelib
chiqish sabablari, davolash usullari bayon
etiladi. Ikkinchi kitobda o'sim lik, m a ’dan
va hayvonlardan olinadigan dorilar va har
bir dorining qaysi kasallikka davo ekanli
gi ko'rsatiladi. U chinchi kitob insonning
har bir organida bo'ladigan kasalliklar,
ularni aniqlash va davolash usullariga
bag'ishlangan. T o 'rtin ch i kitobda ja rro h -
lik, ya’ni suyaklarning chiqishi, sinishini
davolash haqida so'z yuritiladi. Beshinchi
kitobda m urakkab dorilar, ularni tay
yorlash to'g 'risid a m a ’lum otlar keltirila-
di. Olimning «Tib qonunlari» asari 500
yil mobaynida Yevropa dorilfununlarida
asosiy tibbiyot
q o 'lla n m a si
sifatida
o'qitilib kelindi va 40 m artadan ortiq
nashr qilindi (18-rasm ).
Olim odam dagi b a ’zi kasalliklar
(chechak, vabo, sil) ko'zga ko'rinm as
organizmlar orqali paydo b o'ladi, deb
Do'stlaringiz bilan baham: |