Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

BBK  28.02ya722+20.1ya722
IS B N   9 7 8 -9 9 4 3 -0 0 -1 5 3 -4
©   «Sharq»  n a sh riy o t-m a tb a a   aksiyadorlik  kom paniyasi 
Bosh  tah ririy ati,  2003,  2010.
J

---

KIRISH
Biologiya  yuno nch a  bios  —  hayot,  logos  —  fan,  y a’ni  hayot 
to'g'risidagi  fan  degan  m a ’noni  anglatadi.
H ayotning  m olekula,  hujayra,  organizm ,  populyatsiya  —  tur, 
biogeotsenoz,  biosfera  darajalari  mavjud.  H ar  qanday  tirik  m avju­
dot  m urakkab  tuzilishga  ega  bo'lm asin,  u  biologik  m olekulalar  — 
nuklein  kislotalar,  oqsillar,  yog'lar,  uglevodlar  va  boshqa  organik 
m oddalardan  tashkil  topgan.  A na  shu  darajadan  boshlab  h ay o t­
ning  o'ziga  xos  xossalari  —  irsiy  axborot  berilishi  am alga  oshadi.
Hujayra  barcha  tirik  m avjudotlarning  tuzilishi,  funksional  va 
rivojlanish  birligi  hisoblanadi.  H ayot  tuzilishining  hujayra  d ara­
jasida  faqat  m oddalar,  energiya  alm ashinish,  irsiy  axborot  b eri­
lishi  ro'y  berm asdan,  balki  tiriklikning  bir  butunligi  ta ’m inlanadi. 
O rganizm   darajasi  individ  hisoblanadi.  H ayotning  shu  darajasida 
yuqorida  qayd  etiigan  hayotga  xos  xossalaridan  tashqari,  shaxsiy 
rivojlanish,  o 'lim   kuzatiladi.  O rganizm   tuzilish  darajasida  h ar  xil 
vazifani  bajaruvchi  organlar  sistemasi  paydo  bo'ladi.
H ayotning  populyatsiya  —  tu r  darajasining  birligi  populya­
tsiya  sanaladi.  O datda  populyatsiya  deyilganda  tu r  tarqalgan 
arealning  m a ’Ium  qism ida  yashashga  m oslashgan,  o 'zaro   erkin 
chatishib  nasi  beradigan,  shu  turga  m ansub  boshqa  organizm dan 
ba'zi  bir  belgilari  bilan  ajraluvchi  nisbatan  alohidalashgan,  bar­
qaror  organizm lar  guruhi  tushuniladi.  Yaqin  populyatsiyalar  bir- 
lashib,  biologik  turni  hosil  qiladilar.
H ayot  tuzilishining  populyatsiya  —  tu r  darajasidan  boshlab 
evolutsion  yangilanish  ro 'y   beradi.  Tabiatda  har  bir  tu r  alohida- 
alohida  em as,  balki  boshqa  turlar.  anorganik  tabiat  bilan  doim o 
aloqada  bo'ladi.  Tuzilishi  turlicha  m urakkabllkda  bo'lgan  har  xil 
sistem atik  guruhlarga  m ansub  turlarning  tarixiy  rivojlanish  ja ra ­
yonida  anorganik  tabiat  bilan  tarkib  topgan  nisbatan  barqaror  sls- 
tenia  biogeotsenoz  deb  nom lanadi.
3

---

Biogeotsenoz  darajasi  o ‘z -o ‘zini  boshqaradigan  biologik  sis­
tem a  hisoblanadi.  B iogeotsenozlar  birlashib,  hayotning  biosfera 
darajasini  tashkil  etadi.  H ayotning  biosfera  darajasi  Yerdagi  h a ­
yotning  barcha  shakl  va  ko‘rinishlarini  qam rab  oladi.  H ayot  tu zi­
lishining  bu  darajasida  m oddalar  va  energiyaning  davra  bo'ylab 
aylanishi  sodir  bo'ladi.  U  ham m a  tirik  organizm lar  hayot  faoli- 
yatlari  bilan  bog'liq  holda  ro 'y  beradi.