Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

J.  B.  Lamark  t a ’limoti
Organik  dunyo  evolutsiyasi  haqidagi  nazariyani  birinchi 
m arta  fransuz  tabiatshunosi  Jan  Batist  Lam ark  (1744— 1829) 
yaratdi  (20-rasm ).  U  dastlab  botanika,  keyinchalik  zoologiya 
sohasida  ilmiy 
izlanishlar  olib 
bordi. 
L am ark 
evolutsiya 
haqidagi  g'oyani  dastlab  «Zoologiyaga  kirish»  asarida  ilgari  sur- 
gan  b o ‘lsa-da,  1809-yilda  chop  etilgan  «Zoologiya  falsafasi»  asari­
da  uni  evolutsion  nazariya  holiga  keltirdi. 
Lam ark  fikricha,  sodda  m avjudotlar  o ‘z- 
o ‘zidan  anorganik  tabiatdan  paydo  bo'ladi. 
K eyinchalik  ta sh q i  m u h it  t a ’siri  ostida 
o ‘zgarib, 
d avrlar  o ‘tish i  b ilan  
m u rak ­
kablashib,  tuzilishi  yuksak  b o'lgan  orga- 
nizm larga  aylanadi.  B inobarin,  organizm lar 
evolutsiyasida  vaqt  asosiy  om il  sifatida 
m u h im  
ah am iy atga 
ega. 
O rgan izm lar 
m urakkablashar  ekan,  u  holda  nim a  sabab­
dan  hozirgi  vaqtda  o'sim lik  va  hayvonlar 
20-rasm.  Ja n   Batist 
«l^m ida  oddiy  m avjudotlar  ham   uchraydi, 
L am ark 
degan   savolga  jav o b  berib , 
olim  
ular
50

---

vaqindagina  oMik  tabiatdan  hosil  bo'lgan  va  takom illashishga  hali 
ulgLir-magan,  deb  izoh  beradi.  Lam ark  hayvonlar  sistem atikasi 
bilan  ham  shug'ullangan.  U  barcha  hayvonlarni  14  sinfga  ajrat- 
gan.  U lardan  4  ta  sinf  um urtqalilarga,  10  ta  sinf  um urtqasizlarga 
tegishlidir.  H ayvonlarni  ovqatlanish,  qon  aylanish,  nafas  olish  va 
nerv  sistemasiga  qarab  6  bosqichga  ajratdi.  O lim   hayvonlar  quyi 
bosqichdan  yuqori  bosqichga  ko‘tarilar  ekan,  qayd  etiigan  organ­
lar  sistemasi  m urakkablasha  borganligini  e ’tiro f  etdi.  Binobarin, 
Lamark  K.  Linneydan  farqli  ravishda  tabiiy  sistem a  tuzishga  intil- 
di.  Lam arkning  eng  buyuk  xizmati  shundaki,  uning  evolutsion 
g'oyasi juda  ko‘p  dahllar  bilan  tasdiqlandi.  O hm   e ’tiro f etishicha, 
organizm larning  o'zgarishi,  uning  yangi  turlarining  paydo  bo'lishi 
bir  tom ondan  organizm larning  takom illashishga  bo'lgan  intilishi, 
ikkinchi  tom o n d an  tashqi  om illarning  bevosita  ta ’siri  tufayli 
amalga  oshgan.
Lamark  qayd  etishicha,  o'sim liklar,  nerv  sistemasi  yaxshi 
rivojlanmagan  tuban  hayvonlar,  tashqi  m uhit  ta ’sirida  to 'g 'rid a n  
to 'g'ri  o'zgaradilar.  N erv  sistemasi  tuzilishi  m urakkab  bo'lgan 
h aw o n lar  esa  bilvosita,  y a’ni  ularning  talabi,  qiliq-o d atlari, 
organlarining  m ashq  qilishi  yoki  qilmasligi  natijasida  o'zgaradi.
Lamark  organik  olam dagi  o'zgarishlar  asta-sekin  ro 'y   b era­
di,  deb  turlarning  haqiqatan  ham   tabiatda  real  ekanligini  tan 
olmadi.
Olim  organik  olam   evolutsiyasi  haqidagi  nazariyaga  asos 
solgan  bo 'lsa-d a,  lekin  evolutsiyaning  harakatlantiruvchi  kuch- 
lari  —  yashash  uch u n   kurash,  tabiiy  tanlanish  ekanligini  bila 
olmadi.
Shunday  qilib,  XIX  asrning  birinchi  yarm iga  kelib  tabiat- 
shunoslikning  turh  shoxobchalarida  to 'p lan g an   dalillar  organik 
olam  qotib  qolm aganligini,  o'zgarishini  ko'rsatdi.  Biroq  organik 
olam  evolutsiyasi  haqida  yagona  nazariya  hali  yaratilm agan  edi. 
Organik  olam dagi  o 'zg aruv chan lik   e ’tiro f  qilinsa  ham   nim a 
sababdan  har  bir  organizm   turi  o 'zi  yashaydigan  m uhit  sharo iti­
ga  m oslashgan,  degan  m uam m o  hali  o 'z   yechim ini  topm agan 
edi.
Tabiatshunoslik  oldida  turgan  asosiy  vazifa,  uning  turli 
shoxobchalarida  yig'ilgan  dalillarni,  fikr-m ulohazalarni  to'p lash , 
xulosalash  va  ular  zam irida  organik  olam   evolutsiyasi  haqida 
yaxlit  nazariya  ishlab  chiqish  edi.  Shundagina  tabiatshunoslik  fani 
sohasida  uzoq  asrlardan  beri  h uk m ro nlik   qilib  kelayotgan
51

---

n o to 'g 'ri  dunyoqarashlarga  xotim a  berilgan  va  biologiyaning  b u n ­
dan  keyingi  rivoji  ilmiy  asosga  yo'naltirilgan  b o ‘lar  edi.  Bu  ulkan 
vazifani  bajarish  uchun  haddan  tashqari  sinchkov  va  keng  m an- 
tiqqa  ega  bo'lgan  zukko  shaxs  zarur  edi.  C harlz  D arvin  o'zining 
shunday  shaxs  ekaniigini  am alda  nam oyon  etdi.