Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

Biosferani  muhofaza  qilish  muammolari. 
T abiatni  m uhofaza 
qilish—tab iat 
b o y liklarid an 
ratsio n al, 
o q ilo n a  foydalanish 
dem akdir.  Bu  esa  tabiatning  xilma-xilligini  o ‘z  holatida  saqlashga, 
aholining turm ush  sharoitlarini  yaxshilashga olib  keladi.  Biosferani 
saqlashda  tabiiy  boylikiardan  tejab  foydalanadigan  sanoat  va 
qishloq  xo'jalik  texnologiyasiga  o ‘tish  katta  aham iyatga  ega. 
Buning  uchun:  1.  Qazib  olinadigan  tabiat  boyliklaridan  to'Iiq  foy­
dalanish.  2.  Ishlab  chiqarish  chiqindilaridan  qayta  foydalanish, 
chiqindisiz  texnologiyani  yo'lga  q o ‘yish.  3.  Energiya  olishning 
ekologik  toza  m anbalaridan  —  quyosh,  sham ol  energiyasidan, 
okeanlar  kinetik  energiyasidan,  Yerosti  issiq  suvlari  energiyasidan 
foydalanishni y o ‘lga q o ‘yish zarur.  Ayniqsa chiqindisiz texnologiya
233

---

katta  sam ara  beradi.  Buning  uch u n  yopiq  sikllarda  ishlaydigan 
texnologiyani  y o ‘lga  q o ‘yish  kerak.  C hiqindilarni  atm osferaga 
chiqarilm ay  yoki  oqizib  yuborilm ay  yana  qayta  o ‘sha  siklning 
o ‘zida  foydalaniladi.  Hozirgi  mavjud  turlarni  asrash  ham   biologik, 
ekologik  va  m adaniyat  nuqtayi  nazaridan  katta  aham iyatga  ega. 
Hozirgi  davrda  yashayotgan  har  bir  tu r  k o ‘p  asrlar  davom idagi 
evolutsiyaning  m ahsuli  b o 'lib ,  o ‘z  genofondiga  ega.  M avjud 
turlarni  m utlaq  zararli  yoki  foydali  deb  hisoblash  m um kin  emas. 
Zararli  deb  hisoblangan  turlar vaqt  o 'tish i  bilan  foydali  b o'lib  q o ­
lishi  m um kin.  Shuning  uchun  ham   mavjud  turlarning  genofondi- 
ni  asrash ju da  katta  aham iyatga  ega.  Bizning  vazifamiz  uzoq  yillar 
evolutsiya  jarayonida  yetib  kelgan  h am m a  tirik  organizm larni 
saqlab  qolishdir.  O 'sim lik  va  hayvonlarning  kam ayib  qolgan  yoki 
yo'qolib  ketish  xavfi  ostida  turgan  turlari  «Qizil  kitob»  ga  kiritil­
gan.  Bu  kitobga  kiritilgan  nodir turlar  q o n un   bilan  him oya  qilina­
di.  T abiatni  m uhofaza  qilish  uchun  q o'riqxonalar,  m ik roq o'riq - 
xonalar,  tabiat  yodgorliklari,  dorivor  o'sim liklar  o'sadigan  joylar, 
rezervatlar,  milliy b o g 'lar  kabi  xilm a-xil  shakllardan  foydalaniladi. 
T abiatni  m uhofaza  qihsh  m aqsadida  1971-yili  xalqaro  «Biosfera va 
inson»  dasturi  (The  M an  and  the  Biosphere  —  qisqacha  MAB) 
qabul 
qilingan. 
Bu 
p ro g ram m a 
d o irasid a 
O 'z b ek isto n  
Respublikasida  ham   alohida  dastur  tuzilgan.  «Biosfera  va  inson» 
dasturi  atro f-m u hitning   holatini  va  insonning  biosferaga  ta ’sirini 
o'rganadi.  Bu  dasturning  asosiy  vazifasi  hozirgi  davrdagi  inson 
xo'jalik  faoliyatining  kelajakda  qanday  oqibatlarga  olib  kelishi 
m um kinligini  aniqlash,  biosfera boyliklaridan  oqilona foydalanish, 
uni  m uhofaza  qilish  choralarini  ishlab  chiqishdir.
MAB  program m asida  ishtirok  etuvchi  m am lakatlarda  yirik 
biosfera  qo'riqxonalari  tuzilm oqda.  Bunday  q o 'riqxonalarda  inson 
ta ’sirisiz  ekosistem alarda  qanday  o'zgarishlar  sodir  bo'lishini 
o'rganadi.  M arkaziy  Osiyo  hududlarida  Q oraqum ,  S ari-C helak 
biosfera  qo'riqxonalari  mavjud.  Q o'riq x o n alar  tabiiy  obyektlarni 
o 'z   holatida  saqlash  m aqsadida  yaratiladi  (80-rasm ).
Q o'riqx on alar  h ududida  xo'jalik  ishlari  yuritish  butunlay 
m um kin  emas.  Bu  yerda  sanoat  va  qishloq  xo'jalik  korxonalari 
qurish,  foydali  qazilm alar  olish,  o 'rm o n larn i  kesish,  o 'tlo qlardan  
foydalanish,  m ol  boqish,  baliq  ovlash,  zaharli  kimyoviy  m od­
dalarni  qo'llash  taqiqlanadi.  Zakazniklar  esa  tabiiy  boyliklarni 
saqlash  va  ulardan  qism an  foydalanish  uch u n   yaratiladi.  Botanika 
zakazniklarida  o 'tlarn i  o 'rish ,  daraxtlarni  kesish,  mol  boqish 
m um kin  emas.  O vchilik  zakazniklarida  hayvonlarni  faqat  m a ’Ium