Akadem I ya s. A. Isxakov, A. R. Raxmanov musulmon huquqi

Savol va topshiriqlar 
1. O‘zbekistonlik allomalarning musulmon jinoyat huquqining rivojiga 
hissa qo‘shgan asarlari haqida gapiring. 
2. Musulmon jinoyat huquqining o‘ziga xos jihatlarini tushuntiring. 
3. Islomda jazo va uning turlarini tushuntirib bering.  
4. «Ta’zir» tushunchasi va turlarini ayting. 

---

143
TO‘RTINCHI    BO‘LIM
10-BOB.   MUSULMON SUD HUQUQI 
10.1. «Musulmon sud huquqi» tushunchasi 
Musulmon huquqi to‘g‘risidagi asosiy adabiyotlarda sud huquqining 
ma’nosi qazo (qozilik) haqidagi boblarda yoritib berilgan. Arab tilidagi 
«qazo» so‘zi tayin qilish, hal qilish degan ma’nolarni ifodalab, mazkur 
fe’l (harakat)ning bajaruvchisi «qozi» (tayin qiluvchi, hal qiluvchi), deb 
nomlanadi. «Qozi» ham arabcha so‘z bo‘lib, «qazo» fe’li (amali)ning foili 
(ya’ni ish bajaruvchisi, harakatni sodir qiluvchisi)dir. «Qazo» so‘zining 
bir qancha lug‘aviy ma’nolari bo‘lib, hukm, ado qilish, nihoyasiga 
yetkazish, komiliga yetkazish kabi ma’nolarni ifodalaydi. Uni qo‘llash 
borasida to‘rt mazhab ulamolari turlicha yondashganlar. 
Hanafiylarning ta’rifiga ko‘ra, qazo bu – insonlar orasida haq bilan 
hukm qilish. 
Molikiy mazhabining tarafdorlari esa, qazo – majbur qilib qo‘yish 
yo‘li orqali shar’iy hukmni bildirish, deganlar. 
Shofi’iy mazhabining tarafdorlari qazo – voqelikda shar’iy hukmning 
qozi bo‘lgan shaxs tomonidan amalga oshirilishidir, deganlar. 
Hanbaliy mazhabiga ko‘ra, qazo – shar’iy hukmni va uning majburiy 
bo‘lib qolganligini va muayyan bir nizoga aniqlik, oydinlik kiritilganini 
bayon qilishdir. 
Ulamolar qazo – hukm chiqarishning asosiy shartlari haqida ko‘plab 
fikrlarni bildirganlar. Hanafiy mazhabining olimi ibn Obiddin qazo 
qonuniy bo‘lishi uchun quyidagilar mavjud bo‘lishi shart, deb ko‘rsatgan: 
– birinchidan, qozining shaxsan mavjudligi (gohida hokim ham deb 
yuritiladi); 
– ikkinchidan, hukm chiqarilishi uchun sabab bo‘lgan voqea; 
– uchinchidan, hukmni kutib turgan shaxs yoki jamoat; 
– to‘rtinchidan,  musulmon huquqiga muvofiq, hukmni qabul qilish, 
o‘z navbatida, to‘rt maqsadni nazarda tutish: 
a) Allohning haqi – zino yoki xamr (mast qiluvchi ichimlik) 
ichganligi uchun had urishlik; 
b) bandaning haqi – mol-mulkiga ega bo‘lish; 
d) Alloh va bandaning haqlari birga, lekin Allohning haqi ustun 
bo‘lgani bois, keskin chora ko‘rish, masalan, o‘g‘rilik uchun qo‘l 
kesilishi; 

---

144
f) Alloh va bandaning haqi birga, lekin bandaning haqi ko‘proq 
bo‘lgani bois, banda tomonidan istasa, yengilroq jazo berilishi mumkin 
bo‘lgan jinoyat turi – qasos yoki tuhmat uchun jazo; 
– beshinchidan, isbot yo‘llari. 
Ushbu o‘rinda qozining qarori va fatvo o‘rtasidagi farq to‘g‘risida 
mufassal to‘xtalish o‘rinlidir. 
Hukm chiqarish bilan  fatvo shar’iy xabarni bildirish bir-biriga 
o‘xshab ketsa ham, quyidagi farqlar mavjud. 
Fatvo uni talab qilganlar yoki talab qilmaganlarga umumiy bajarilishi 
shart bo‘lgan shar’iy qarordir. Qozining qarori esa muayyan masala 
yuzasidan chiqqan bo‘lsa, o‘sha voqea ishtirokchilariga tegishli, xolos. 
Fatvoga amal qilishda uni so‘rovchilar mazkur javob shar’iy dalilga yaqin 
bo‘lsa, e’tiborga oladilar, agar shar’iy hujjatlarga muvofiq kelmasa, amal 
qilmaydilar. Muftiy o‘z qarorini fatvo talabgorlarining birortasiga ham 
zo‘rlab o‘tkaza olmaydi. Qozining esa majburlov apparati mavjud. 
Fatvo fiqhning barcha sohalarida majburiy sanaladi, ya’ni ibodat, 
muomalot, jinoyat va jazo – farqi yo‘q. Ammo qozining qarori ibodatga 
taalluqli bo‘lmaydi. Qozi namozning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi haqida 
qaror chiqara olmaydi. Bir mazhabning fatvosini boshqa mazhab qabul 
qilmasligi mumkin. Chunki fiqhiy mazhablar ba’zi masalalarda o‘z 
dalillari bilan boshqa mazhabning fatvolarini rad qilishlari mumkin. Biroq 
biror qozining chiqargan qarorini boshqa qozi bekor qila olmaydi. Misol 
uchun, bir qozi «taloq tushgan» desa, o‘sha hukm o‘z kuchida qoladi. 
Ulamolarning fikriga ko‘ra, fatvo erkakdan ham, ayoldan ham, ozod 
quldan ham sodir bo‘ladi. Ammo qozi masalasida ozod, erkak odam 
bo‘lishi shart qilib qo‘yilgan. 
 Islom sud huquqining asosiy manbai Qur’oni karim, sunna va ijmo 
hisoblanadi. Sud huquqiga taalluqli oyatlar Qur’on karim «Baqara» 
surasining 213, «Hadid» surasining 25, «Niso» surasining 58, 65, 105, 
«Moida» surasining 44, 45, 47, 49, 250, «A’nom» surasining 82, 
«Ahzob» surasining 36, «Nur» surasining 48, 51-oyatlari hisoblanadi. 
Sunnatdan keltirilgan dalillar. Imom Buxoriyning hadislar to‘pla-
mida quyidagi hadis bor: «Amr ibn Os Muhammaddan rivoyat qiladilar: 
Muhammad dedilar:
«Qachon hakim ijtihod qilib (ya’ni hukm 
chiqarishda), to‘g‘ri hukm chiqarsa, unga ikkita ajr bor, agar ijtihod qilib 
xatoga yo‘l qo‘ysa, unga bitta ajr bor».
Umuman, Abu Dovud, ibn Mojja, imom Termiziy kabilarning hadis 
to‘plamlarida mazkur mavzuga dalolat qiluvchi 50 ga yaqin hadislar 
mavjud. 

---

145
Ijmoga ko‘ra dalil. Islom olimlari sahobalar davridan tortib, to shu 
kungacha qazoning hukm jihatdan ham, taqlid jihatdan ham qonuniyligiga 
ijmo qilganlar
1
.
Muhammad ibn Abdulloh (payg‘ambarimiz) Madinaga hijrat 
qilganidan so‘ng, u yerda islom jamoasiga (ummaga) asos soldi. 
Keyinchalik uning mazkur jamoa a’zolariga diniy-huquqiy masalalar 
yuzasidan ko‘rsatmalar bergani, nizoli masalalarda hakamlik qilgani tarix 
kitoblarida bayon qilingan. Islom tarixida birinchi qozi, albatta Muham-
mad (s.a.v.) hisoblanib, hayotlik vaqtida bir qancha ishlar yuzasidan 
qozilik qilgani, sud jarayonida ishtirok etib, ayblanuvchilarning 
iqrorlariga o‘zlari shohid bo‘lgani manbalarda bayon qilingan. 
Payg‘ambar vafotidan so‘ng, bu vazifani davlat boshliqlari – Xulafoi 
roshidinlar amalga oshirganlari. Hazrati Umar ibn Hattob Madina, Basra, 
Kufa shaharlarining dastlabki qozilarni tayinlagan. Shundan keyin qozilar 
yirik shaharlar va viloyatlarda, harbiy yurishlar vaqtida esa qo‘shinlarda 
ham tayinlana boshlagan. 
Ummaviylar xalifaligi davrida bosh sudya bu xalifa hisoblangan. 
Xalifa olim, faqih musulmonlar ichidan tanlab olib, qozilik lavozimiga 
qo‘ygan. Islom mamlakatlarida sudning uchta turi mavjud edi: 
a) mazolim sudlar, ya’ni joylarda xalifaning buyrug‘iga ko‘ra tashkil 
etiladigan sudlar; 
b) musulmon normalari bo‘yicha tashkil etilgan oddiy sud;
d) zimmiylik sudlari. Musulmon bo‘lmagan fuqarolarning ishlari bilan 
shug‘ullanuvchi davlat sudlari. 
Abbosiylar xalifaligi davrida davlat sud organlarida bir qancha 
o‘zgarishlar qilingan. Fuqarolik ishlari bilan shug‘ullanuvchi sud jinoyat 
sudidan ajratilgan. Eng yuqori sud – Devon un-nasr-al mazolim (ya’ni 
mazlumlarga yordam beruvchi vazirlik, sud), deb nomlangan. Sudning 
raisi xalifa yoki adliya vaziri bo‘lgan. Mazlumlar sudining raisi barcha 
sudlar ustidan nazorat olib borgan. Zarurat tug‘ilganda, xalifa tomonidan 
favqulodda sud (oliy sud) chaqirtirilishi ham mumkin bo‘lgan. Mazkur 
sud tarkibiga xalifa, (bosh sudya) kotib, bosh qozi va faqihlar kiritilgan. 
Oliy sudning qarorlari qatyiy bo‘lib, shikoyatga yo‘l qo‘yilmagan. Barcha 
viloyat sudlari bosh qoziga hisobot topshirganlar. O‘z davrida Abu Yusuf 
ham bosh qozi lavozimida faoliyat ko‘rsatgan. Ko‘pchilik olimlar Abu 
Yusufning «Xiroj» nomli qo‘llanmasini butun imperiya hududida yagona 
qo‘llanma sifatida tarqatilganini va u birinchi manbaligini e’tirof etganlar. 
                                               
1
Ԕɚɪɚɧɝ: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ ɆȾȺ, Ɋ-38-ɠɚɦԑɚɪɦɚ, 1-ɪʆɣɯɚɬ, 46-ɢɲ, 97-ɜɚɪɚԕ.

---

146
Dastlab qozi mayda xizmatchi bo‘lib, hokim unga sudlov 
majburiyatlarini bajarishni buyurardi. Ma’lumki, jinoyat yoki ma’muriy 
sudlar amaliy zarurat, ya’ni xalifalarning dunyoviy (diniy emas) 
hokimiyatlari yo‘qolayotgan shart-sharoitlar ta’sirida shakllangan. 
Fuqarolik ishlariga oid vazifalar musulmon bo‘lmaganlar (yahudiylar va 
xristianlar)ga ham topshirilishi mumkin bo‘lgan, qozilik vazifasini faqat 
musulmonlargina bajargan. Boshqa din vakillari uchun maxsus sud 
muassasalari bo‘lgan. Ammo ular o‘z nizo va tortishuvlarini musulmon 
qozisining hukmiga havola qilishlari zarur bo‘lgan. Qozining mahka-
masida qozilar kengashi (mashura) faoliyat ko‘rsatgan. Idoraning asosiy 
vazifasi maslahat berish bo‘lgan, muhokamada qatnashmaydigan, biroq 
rasmiy shohidlik vazifasini bajarib, sud jarayoni amalga oshganini 
tasdiqlaydigan, notariusga o‘xshash ikki adul  – uning ijrosini ta’min-
lagan.  
Avvonlar  – sud nozirlari, ularning vazifalari xabar berish va sud 
jarayonida tartibni saqlab turish bo‘lgan. Muakkil – alohida topshiriqlarni 
bajaruvchi himoyachi. Sunniylar ta’limotiga ko‘ra, o‘zga din vakillari 
tomonidan tayinlangan qozining vakolatlari inkor etilmaydi. 
Qozi savdo va jinoyat ishlar bo‘yicha to‘liq, fuqarolik ishlarida 
ko‘char va ko‘chmas mulkka nisbatan, mol va xususiy huquq sohasida 
muayyan yurisdiksiyaga ega bo‘lgan. 
Sud va sud jarayoni juda sodda, og‘zaki tarzda amalga oshirilib 
rasmiyatchilikning yo‘qligi bilan ajralib turgan. Javobgar va da’vogar 
o‘rtasidagi kelishuvga asosan yoki chaqiriqqa binoan javobgar qozi 
huzuriga kelgan. Agar joyning bir nechta mahalliy qozilari bo‘lsa, 
Molikiy mazhabining qoidalariga ko‘ra, shikoyatchi tanlagan, Hanafiy 
mazhabining talablariga ko‘ra, javobgar tanlagan qoziga murojaat 
qilinadi. Agarda taraflar turli diniy-huquqiy mazhablarga e’tiqod qilsalar, 
qozini tanlash huquqi javobgarga beriladi. Biroq, agar ishni ko‘rib 
chiqishni bir mazhab qozisi boshlagan bo‘lsa, ishni ko‘rib chiqishni 
boshqa mazhabning qozisiga o‘tkazish mumkin bo‘lmagan. Sud ishi 
taraflarning ishtiroki bilan yoki ularning ishtirokisiz ham ko‘rib chiqilishi 
mumkin (ya’ni vakillarini ishtirok ettirish faqat layoqatsizlar, ayollar va 
ish ko‘rilayotgan yerdan uzoq manzillarda bo‘lganlar uchun mumkin) 
bo‘lgan. Ahamiyatga molik yagona rasmiyatchilik ishonarli dalillardan 
yetarlicha keltira olmagan tarafga qozining: «Yana birorta daliling 
bormi?», – degan so‘nggi savoli bo‘lgan. Shundan keyin chiqariladigan 
qarorlarni yozma ravishda ifodalash shart bo‘lmagan. 

---

147
Fiqh ishni sirtdan ko‘rib chiqish amaliyotini ma’qullamaydi. 
Mahkamaga chaqirilgan javobgar u yerga borishdan bosh tortsa, nozir uni 
mahkamaga kuch bilan olib keladi yoki itoatsizning uyiga muhrlar 
urilgandan keyin, ish go‘yoki uning ishtirokida ko‘rib chiqilgan 
hisoblanadi. Javobgar sud majlisda qozining savollariga javob berishdan 
bosh tortsa, qozi javobgarni kaltak bilan jazolashi yoki qamoq jazosini 
berishi, uning bosh tortishiga qaramay, ishni ko‘rishda davom etishi 
mumkin. Javobgar qamalishdan cho‘chib, qozining so‘nggi savolini 
kutmay, mahkamani tark etsa, unga mahkamaga qaytish uchun muhlat 
beriladi. Ish yurituvchilar uchun sud uning ishtirokida bo‘layotgan 
hisoblanaveradi. Sunniylik oqimining Molikiy mazhabi namoyandalari 
ishda boy bergan taraf yutib chiqish imkoniyatini beradigan ma’lumotni 
aniqlaganda, sud qaroriga e’tiroz bildirilishiga yo‘l qo‘yadilar, bunday 
holatda ish qayta ko‘rib chiqiladi. Sud qarorini bajarish qozining 
vazifasiga kiradi. Agarda to‘lovni to‘lash to‘g‘risidagi qarordan keyin 
javobgar shaxs uni bajarishdan bosh tortsa, qozi uni ozodlikdan mahrum 
qilishi shart. Keyinchalik zarurat tug‘ilsa, ishni boy bergan shaxsning 
mulkini garov sifatida olib qo‘yishi va xatlashi (rahn) mumkin. Ushbu 
barcha choralar ta’sir ko‘rsatmagan taqdirda, sud mulkni begona qilish va 
sotishni boshlaydi. 
Musulmon sud protsessiga xos xususiyat – sud chiqargan qarorning 
so‘nggi qaror, deb tan olishning imkoni yo‘qligi hamon davom etib 
kelmoqda. Qozi, agarda huquqiy xatoga yo‘l qo‘yganini anglab qolsa, o‘z 
qarorini bekor qilish huquqiga ega. Qabul qilingan qarorni uning vorisi 
yoki hamkasbi bekor qilishi mumkin. Qozi bunday qarorni chiqargan va 
mahkum o‘rtasida adovat borligini aniqlashi yoki mahkum o‘ziga ilgari 
ma’lum bo‘lmagan hujjatni taqdim etgani munosabati bilan har qanday 
qarorni qayta ko‘rib chiqishi mumkin.