Akadem I ya s. A. Isxakov, A. R. Raxmanov musulmon huquqi

«Parvardigoro, bizni egalari zolim bo‘lgan bu shahardan ozod qil va 
bizga O‘z huzuringdan bir do‘st bergin, bizga O‘z huzuringdan bir 
yordamchi qilgin», deyayotgan erkaklar, ayollar hamda bolalardan 
iborat bo‘lgan bechoralar (ni ozod qilish) yo‘lida jang qilmayapsizlar?!» 
(«Niso» surasi, 75-oyat).
«Kim noto‘g‘ri ishni ko‘rsa, buni u o‘z qo‘li yordamida tuzatishi 
lozim, agar bunga uning kuchi yetmasa, u buni so‘zi bilan tuzatishga 
urinmog‘i kerak, lekin bunga ham uning kuchi yetmasa, u hech bo‘lmasa 
buni butun qalbi bilan qoralashi lozim». (Buxoriy va Muslimdan sahih 
hadis).  
Jahonda tub o‘zgarishlar yuz bergan, kishilarning ma’naviy 
dunyosini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish kuchaygan XX asrning oxiri XXI 
asr boshida islom olamida ham shaxs, uning erkinliklari va mas’uliyatiga 
doir muammolarni o‘rganishga alohida e’tibor paydo bo‘ldi. Faqihlar 
fikriga ko‘ra, musulmonlar avvalo o‘zlarining fuqaro sifatida jamiyatdagi 
ijtimoiy o‘rni va ahamiyatini anglashlari, bag‘rikeng va sabr-toqatli 
bo‘lishlari, g‘ayriijtimoiy harakatlarga yo‘l qo‘ymasliklari, yuzaga kelgan 
muammolarni fuqarolarning manfaatlarini himoya qiluvchi qonunlar 
vositasida hal qilishlari juda muhimdir. Vijdon erkinligi tamoyiliga 
barcha davlat idoralari, diniy birlashmalar, dinsizlar va dindorlar qat’iy 

---

169
amal qilishlari shart. Shundagina bu tamoyil insonning ma’naviy erkinligi 
unsuriga aylanadi.  
Musulmonlarni hozirgi iqtisodiy munosabatlar, fuqaro erkinliklari va 
burchlarini bajarishga keng da’vat qilishning muhimligini anglab, 
ko‘pgina islom mutafakkirlari islom an’analari va vorisiylikning bir-
biridan uzilib qolmasligiga alohida ahamiyat beradilar. Bu an’analarga 
ko‘ra, har qaysi musulmon uchun ideal shaxs Muhammad (s.a.v.) 
payg‘ambar hisoblanadi. To‘g‘riso‘zlik, o‘zgalarning huquqlarini hurmat 
qilish, savdo-sotiq va boshqa ishlarni amalga oshirishda halollik, 
mehnatkashlik, rahmdillik kabilar haqiqiy musulmonning fazilatlaridir. 
«Do‘st bilan xushmuomala bo‘lish – yaxshi ish, biror-bir odamga yuk 
ortishga ko‘maklashish – yaxshi ish, qo‘shnining chelagiga suv quyib 
berish ham – yaxshi ishdir», – deb ta’kidlagan Muhammad payg‘ambar.  
Tavhidda nafaqat musulmon olami, balki butun insoniyat 
sivilizatsiyasini uyg‘unlashtirish, muvozanatga solish va 
insonparvarlashtirish maqsadi mujassamlashgan. Yakka xudoga ishonish, 
faqihlar fikriga ko‘ra, odamlarni o‘lim dahshatidan xalos qiladi, inson 
hayotiga ma’no baxsh etadi. U insonda o‘zlikni anglash, o‘zini o‘zi 
hurmat qilish tuyg‘ularini uyg‘otadi. Shuni ta’kidlash zarurki, islomda 
shaxsning shakllanishi, o‘z qobiliyatini namoyon etishiga monelik 
qiluvchi sabablar va xususiyatlar, ya’ni yashashdan maqsadning yo‘qligi, 
tashabbussizlik, o‘z kuchi va imkoniyatlariga ishonmaslik qoralanadi.  
Hozirgi vaqtda islom ma’rifatchilari ilgari surgan quyidagi g‘oya 
ustuvor ahamiyat kasb etmoqda, ya’ni inson, agar u savodsiz va bilimsiz 
bo‘lsa, erkin ham, mas’ul ham bo‘la olmaydi. Ehson va ixlos kabi 
fazilatlarga ega bo‘lish bilan bir qatorda, haqiqiy musulmon bergan 
ahdiga vafodor bo‘lishi, vaqtni qadrlashi, hayot va mehnatda muayyan 
yutuqlarga erishish uchun zarur bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishi 
lozim.  
Qur’on va sunnadan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 
– mehnat qilish jamiyat a’zosining burchidir; 
– islom davlati mehnat qobiliyatiga ega har bir fuqaroga mos 
keladigan ish berishi lozim; 
– mehnatkashlar o‘z mehnatiga munosib haq to‘lanishini va 
me’yordagi ish sharoitini ta’minlashni talab qilishga haqlidirlar.  
Islomda  mehnat  boyliklarni taqsimlashning bosh omili va xususiy 
mulkning asosiy manbai hisoblanadi. Alloh taoloning kalomi shudir: