Akadem I ya s. A. Isxakov, A. R. Raxmanov musulmon huquqi

Ikkinchi guruhni Pokiston, Yaman, Liviya, Sudanning huquqiy 
tizimlari tashkil etadi. Garchi tizimning bevosita ta’sir doirasi birinchi 
guruh mamlakatlaridek keng qamrovli bo‘lmasa-da, so‘nggi vaqtlarda esa 
bu ta’sir kuchaygan. Musulmon huquqining tamoyil va normalari mazkur 
mamlakatlarning konstitutsiyaviy tusdagi asosiy hujjatlariga, davlat 
mexanizmi tarkibi va faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Jumladan, Yaman 
Arab Respublikasining 1970-yilgi konstitutsiyasiga ko‘ra, parlament 
shaklidagi oliy vakillik idorasi (1971–1975-yillarda faoliyat yuritgan) 
rasmiy «maslahat kengashi» deb ataldi. 1978-yilning boshida 
boshqaruvning prezidentlik shakliga o‘tishi to‘g‘risida qabul qilingan 
qaror aksariyat «xalifai roshidin»larning mukammal musulmon davlati 
tajribasiga asoslangan edi. Maslahat kengashi davlat boshlig‘ining to‘la 
hokimiyatini ta’minlangan holda, sof maslahat vazifalarini ado etardi 
(1982-yildan 1985-yilgacha faoliyat yurgizdi). Livanda esa 1977-yilning 
boshida Qur’on umuman «jamiyat qonuni» deb e’lon qilinib, u amalda 
Konstitutsiyaning o‘rnini egalladi. 
Zikr etilgan to‘rt mamlakatda musulmon huquqiga rasmiy ravishda 
asosiy mavqe berilgan. Masalan, 1973-yilgi Pokiston Konstitutsiyasida 
musulmon huquqi qonunchilikning asosiy manbai sifatida mavqeini 

---

158
mustahkamladi, Sudanning 1985-yildagi muvaqqat Konstitutsiyasi esa 
musulmon huquqining oddiy huquq bilan birgalikda asosiy huquqiy 
manbasi ekanligini mustahkamladi. 1977-yilda Pokiston Islom mafkurasi 
kengashi tuzildi, u mamlakatda amalda bo‘lgan qonunchilikni musulmon 
huquqiga muvofiqlashtirishga doir takliflarni tadqiq etadi. Uning tavsiya-
siga binoan tezda mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotini islomlashtirish 
to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi. 1971-yilda Liviya Inqilobiy qo‘mon-
donligi Kengashi mamlakatning qonunlariga musulmon huquqi ruhidagi 
tuzatish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Bunday 
umumiy yo‘riq mazkur mamlakatlarda qabul qilingan qator huquqiy 
hujjatlarda ham muayyan tasdig‘ini topdi. Masalan, musulmonlarga 
islomning asosiy tamoyillariga muvofiq keluvchi barcha sharoitlarni 
ta’minlash zarurligi to‘g‘risida Konstitutsiyaga, shuningdek zikr etilgan 
islomlashtirish haqidagi qonunga tayanib, Pokiston ma’muriyati 1979-
yildan boshlab «musulmon turmush tarzi»ni o‘rnatishga qaratilgan 
normativ-huquqiy hujjatlarni, jumladan, sudxo‘rlik, zakot va ushr 
to‘g‘risidagi qonunlarni qabul qilgan. Shuningdek, qator jinoyat qonunlari 
ham joriy etilgan. Liviyada 1972-yildayoq zakot, xususiy shaxslar 
o‘rtasidagi qarz oldi-berdilarida foiz to‘lovlarini taqiqlash, o‘g‘rilik va 
talonchilik uchun qo‘l va oyoqlarni chopib tashlash kabi jazolarni 
tayinlash to‘g‘risidagi qonunlar kuchga kirdi. Shundan keyin ikki yil 
davomida qabul qilingan qonunlarga, er-xotinlikka xiyonat qilish va 
spirtli ichimliklar iste’moli uchun musulmon huquqining Molikiylik 
tariqatidagi xulosalar asos qilib olindi. 
Yaman Arab Respublikasida 1976–1978-yillarda musulmon huquqi 
normalarini kodekslashtirish amalga oshirildi. Komissiyaning tashabbusi 
bilan hadya etish va vaqflar, qotillik va tan jarohatlar yetkazganlikda qon 
uchun to‘lanadigan tovon miqdorini (diya) belgilash to‘g‘risidagi 
qonunlar qabul qilindi. Shuningdek, oila va protsessual kodekslar kuchga 
kirdi, jinoyat kodeksining aksariyat musulmon huquqi tuzuklari 
o‘zlashtirilgan loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu hujjatlardagi qoidalarda 
musulmon huquqining eng mutanosib tamoyil va normalari o‘z aksini 
topgan. 
Sudanda ham huquqiy tizimni shakllantirish borasidagi dadil qadam-
lar qo‘yildi. 1983-yilda bu yerda musulmon delikt huquqining asosiy 
tuzilmalarini qabul qilgan jinoyat qonunchiligi kuchga kirdi va u amalda 
keng qo‘llanilmoqda (uning amal qilishi barcha fuqarolarga, jumladan 
janubiy viloyatlarda yashab turgan musulmon bo‘lmagan fuqarolarga ham 
taalluqli). 1985-yilning aprelida Nimeyrining reaksion idora usuli 

---

159
tugatilgach, Sudan rahbariyati mazkur qonunchilikni amaldan to‘xtatish 
to‘g‘risidagi maqsadini e’lon qildi. Bu borada gap umuman musulmon 
huquqidan voz kechish to‘g‘risida bo‘lmay, balki ilgarigi hujjatlarni 
yangilari, ya’ni haqiqiy normalarni qo‘llash nazarda tutilganlari bilan 
almashtirish to‘g‘risida bordi. 
Fors qo‘ltig‘idagi qator mamlakatlar – Birlashgan Arab Amirliklari, 
Bruney, Malayziyaning ayrim shtatlari huquqiy tizimlarini mustaqil 
guruhga ajratib tahlil etish zarur. Mazkur mamlakatlarning asosiy 
qonunlari, odatda, islomning davlatga oid tavsifini mustahkamlab, 
musulmon huquqi qonunchilikning asosiy manbai ekanligini nazarda 
tutadi. Monarxiya usulida boshqariladigan bunday mamlakatlarning 
ba’zilarida monarx huzurida maxsus maslahat muassasalari – 
boshqarishning mumtoz musulmon andozasiga o‘xshash tuzilmalar barpo 
etilgan. Masalan, Abu-Dabi va Qatarda hukmdorlar tayinlaydigan ken-
gashlar mavjud. Birlashgan Arab Amirligida esa bu amirliklar – fede-
ratsiya a’zolari tomonidan vakil qilish orqali shakllanadi. Amirliklarning 
aksariyatida qonun hujjatlari hukmdorning o‘zi tomonidan shaxsan qabul 
qilinadi, lekin bunda maslahatlashish jarayoniga rasmiy ravishda rioya 
qilinadi. Mazkur mamlakatlarning saylov huquqida musulmon an’analari 
ta’siri saqlanib qolgan. Masalan, 1982-yilning boshida Quvayt parlamenti 
ayollarga saylov huquqini berish to‘g‘risidagi qonun loyihasining islom 
tamoyillariga zidligi bois, rad etdi. 
Zikr etilgan guruhdagi davlatlar huquqiy tizimlarida ham musulmon 
huquqining ta’siri sezilarli bo‘lmoqda. Lekin bunday ta’sir yuqorida 
eslatilgan ikki huquqiy tizimdagidek maqomda emas. Masalan, 1960-
yildagi Quvayt Jinoyat kodeksi (1964-yildagi to‘ldirishlar bilan) va 1976-
yilgi Bahrayn Jinoyat kodeksi spirtli ichimliklarni iste’mol qilganlik va 
qimor o‘yinlari uchun jazoni nazarda tutadi. Bruneyda ham spirtli 
ichimliklar bilan savdo qilishni cheklash to‘g‘risida qonun qabul qilingan. 
Abu-Dabida bosqinchilik uchun qo‘lni chopib tashlash joriy qilingan. 
Birlashgan Arab Amirligi qonunchiligi machitlarning imom va xatiblari 
huquqiy maqomini batafsil mutanosiblashtiradi. Bahraynda esa haj 
safarini tashkil etish va zakot fondi to‘g‘risidagi qonunlar amal qilmoqda. 
Bruney va Malayziyada musulmon delikt huquqining normalari diniy 
majburiyatlar: namoz, zakot to‘lovi, ro‘za tutish qoidalarini buzganlik 
uchun qo‘llaniladi. 
Ko‘p sonli guruhning aksariyatini arab mamlakatlarining huquqiy 
tizimlari tashkil etadi. Ushbu guruhga Misr, Suriya, Iroq, Livan, 
Marokash, Iordaniya, Jazoir, shuningdek Afrikaning qator mamlakatlari – 

---

160
Somali, Mavritaniya, Nigeriyaning shimoliy shtatlari va Osiyodagi 
Afg‘oniston kabi mamlakatlarning huquqiy tizimlarini kiritish mumkin. 
Mazkur guruhga kiruvchi mamlakatlar huquqiy tizimlariga musulmon 
huquqi bir necha jihatlardan ta’sir ko‘rsatgan. Ularning konstitutsiyaviy 
huquqi, odatda, musulmon huquqining mavqeini mustahkamlaydi. Ushbu 
davlatlarning konstitutsiyalarida davlat boshlig‘i faqat islom dinidagi 
shaxs bo‘lishini, musulmon huquqi esa qonunchilikning asosiy manbai 
ekanligi nazarda tutiladi. Mazkur konstitutsiyaviy holat amalda huquq va 
sud tuzilishining boshqa tarmoqlarida ham joriy etiladi. Masalan, zikr 
etilgan mamlakatlarning ko‘pchiligida oila huquqi bo‘yicha butunlay 
musulmon huquqiga asoslangan qonunlar qabul qilingan. Livanda 1920-
yil qabul qilingan oila to‘g‘risidagi Usmon qonunining amal qilishi, 1920 
va 1929-yillarda Misrda oila qonuni, Suriyada 1953-yilgi shaxsiy maqom 
haqidagi qonun, Iroq, Tunis, Marokash, Jazoir kabi mamlakatlardagi 
qonunlar shular jumlasidandir. Qator mamlakatlarning fuqarolik 
kodekslarida (masalan, Misr, Suriya, Iroq) vorislik va vasiyatlarga oid 
barcha masalalar musulmon huquqi va unga asoslangan qonunlar orqali 
hal qilinadi. 
Boshqa tarmoqlarda musulmon huquqi bu qadar keng ko‘lamda amal 
qilmaydi. Biroq uning ayrim normalarining ta’siri seziladi. Fuqarolik 
huquqida, bundan tashqari, qonunda mutanosiblashtirilmagan holatlarda 
uning qo‘llanishiga yo‘l qo‘yiladi. Chunonchi, Misr, Suriya, Iroq, Jazoir, 
Afg‘oniston Fuqarolik kodekslarining ilk moddalarida qonundan 
normalar topilmaganda, hakam musulmon huquqining normalarini 
qo‘llaydi, deyilgan. Mazkur mamlakatlar Fuqarolik kodekslarining 
moddalari musulmon huquqining ko‘plab va muayyan qoidalarini qishloq 
xo‘jaligi va vaqf yerlarini ijaraga olish, qarzni ko‘chirish kabi masalalarni 
yoritish orqali mustahkamlaydi. Ushbu mamlakatlarning fuqarolik 
huquqida muayyan, jumladan ko‘chmas mulkka egalik huquqini 
mutanosiblashtiradigan mavqeini vaqf mulkini idora qilish to‘g‘risidagi 
musulmon huquqiy normalari belgilaydi. Bunday holat huquqning boshqa 
tarmoqlarida, masalan, Marokash va Shimoliy Nigeriyaning Jinoyat 
kodekslarida ham kuzatiladi
1
. 1976-yilda qabul qilingan Afg‘oniston 
Jinoyat kodeksi ham qotillik, talonchilik, spirtli ichimliklarni iste’mol 
qilish, o‘g‘rilik, er-xotinlikka xiyonat qilish va hokazolar uchun mu-
sulmon huquqi bo‘yicha jazolashni nazarda tutadi. 
                                               
1
Ԕɚɪɚɧɝ: Ʌɢɯɚɱɟɜ ȼ.Ⱥ. ɍɝɨɥɨɜɧɨɟ ɩɪɚɜɨ ɜ ɧɟɡɚɜɢɫɢɦɵɯ ɫɬɪɚɧɚɯ Ⱥɮɪɢɤɢ. – 
Ɇ., 1974. – ɋ. 78.

---

161
Umuman, musulmon huquqining amal qilish doirasi mazkur guruhda 
ancha cheklangan. Ularning ba’zilari (Suriya va Iroq)da oila huquqiga oid 
musulmon huquqiy qoidalarining muayyan demokratlashganini kuzatish 
mumkin. Shu bilan birga, bunga teskari holatlar ham ko‘zga tashlanadi. 
Bunga so‘nggi yillarda Misr huquqiy tizimida musulmon huquqi 
mavqeining kuchayib borayotganligi misol bo‘ladi. Chunonchi, Misrning 
1978 yilgi ichki frontni himoya qilish to‘g‘risidagi qonuni ilohiy 
qonunlarni inkor etuvchi yoki ularning normalariga zid qarashlarni targ‘ib 
qiluvchi yoxud shunday g‘oyaviy oqimlarning tashabbuskori bo‘lgan 
shaxslarning saylanadigan davlat idoralari va jamoat uyushmalari 
qo‘mitalaridagi mas’ul lavozimlarni egallashini taqiqlaydi. Bundan 
tashqari, qonun chiqarish tartibida siyosiy partiyalarning ustavlari, 
shuningdek ularning dasturlari va tamoyillari musulmon huquqi 
qonunchilikning asosi ekanligi to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy qoidani 
shubha ostida qoldirishi mumkin emas. XX asr 70-yillarining boshlarida 
Misrda musulmon huquqini kodekslashtirishga oid kengash tuzilib, u 
Xalq majlisining topshirig‘iga binoan Jinoyat, Oila va Fuqarolik 
kodekslarining loyihalarini ishlab chiqdi. Musulmon huquqining ta-
moyillari faqat qonun chiqarishning asosiy manbalaridan biri emas, balki 
bosh manba ekanligi to‘g‘risidagi o‘zgartirish 1980-yilda Misr 
Konstitutsiyasiga kiritildi. Shu vaqtdan boshlab maslahat kengashi amal 
qilib, u o‘zining boshqa vazifalaridan tashqari mazkur konstitutsiyaviy 
qoidaning himoyasi uchun ham zarur choralarni ishlab chiqdi.  
Mavritaniyada ham musulmon huquqi mavqeining kuchayganligi 
e’tiborni tortadi. Bu mamlakatda 1980-yilda maxsus musulmon sudi 
tashkil etilib, unda bir necha marotaba had jazosi – o‘g‘rilik uchun qo‘lni 
chopib tashlash amalga oshirildi. Ushbu guruhga kiruvchi mamlakatlarda 
shaxsiy maqom munosabatlari bilan bog‘liq bahs-munozaralarni ko‘rib 
chiqishda musulmon protsessual huquqining aksariyat normalarini 
qo‘llaydigan musulmon sudlari faoliyat ko‘rsatmoqda (Misrda bunday 
normalar umumfuqarolik sudlari tomonidan qo‘llaniladi). Shuni qayd 
qilish zarurki, musulmon huquqining vorislik, vasiyat, vaqflar, vasiylik, 
homiylik (qaramoqqa olish), huquqiy salohiyatni cheklash to‘g‘risidagi 
qoidalar zikr etilgan mamlakatlarning aksariyatida barcha fuqarolarga, 
jumladan nomusulmonlarga ham taalluqlidir.  
Afrika qit’asining Tanzaniya, Keniya, Gvineya kabi mamlakatlari, 
shuningdek, Osiyodagi mamlakatlar – Hindiston va Filippin huquqiy 
tizimi maxsus guruhni tashkil etadi. Ushbu mamlakatlarda musulmon 
huquqi shaxsiy maqom munosabatlarini mutanosiblashtirish, shuningdek 

---

162
vaqflarning huquqiy maqomi, zakot yig‘ish va xarjlashga doir 
munosabatlarda amal qilib kelmoqda. Ba’zida mazkur mamlakatlarda 
qonunlarni qabul qilishga musulmon huquqi normalarining ta’siri 
kuchaymoqda. Chunonchi, Tanzaniyada 1971-yilda qabul qilingan Oila 
kodeksi musulmon huquqining ayrim normalarini mustahkamladi. Lekin 
ushbu huquq Zanzibarda amal qilmaydi, zero musulmonlarining asosiy 
qismi mazkur mamlakatda yashaydi. Bu mamlakatda musulmon huquqi 
ta’siridagi oila huquqi (qisman) ham, fuqarolik huquqi ham qo‘llanishda 
davom etmoqda. Keniyaning 1972-yilgi vorislik huquqi to‘g‘risidagi 
qonuni ayrim mintaqalarda musulmon aholi o‘rtasida mulkning ayrim 
toifalariga nisbatan musulmon huquqini qo‘llashga yo‘l qo‘ydi. Ushbu 
mamlakatda musulmon huquqi shafiylar tariqatining nazariyasiga 
asoslanib, musulmonlar (ular aholining to‘rtdan bir foizini tashkil etadi) 
o‘rtasidagi nikoh-oila munosabatlarini mutanosiblashtiradi. 
Gvineya, Mali kabi mamlakatlarning nikoh-oila qonunchiligida 
musulmon huquqining muayyan ta’siri kattadir. Ayrim mamlakatlarda 
(masalan, Chad va Nigeriyada) Molikiylar mazhabi nazariyasiga 
asoslangan musulmon huquqi musulmonlarning shaxsiy maqomi 
munosabatlarini va vaqf mulki huquqiy idora usulini mutanosiblashtirib 
kelmoqda. Ushbu guruhga kiruvchi ba’zi mamlakatlarda (Nigeriya, 
Keniya, Filippinda) musulmon sudlari amal qiladi. Ammo qayd etish 
mumkinki, tropik Afrika, Janubi-Sharqiy Osiyoning aksariyat 
mamlakatlarida musulmon huquqi mohiyat-e’tiboriga ko‘ra, mahalliy 
odat huquqining bir turi kabi maqomdadir. 
Tunis huquqiy tizimi ham o‘ziga xos xususiyatlari bilan alohida 
e’tiborga molik. Uning nikoh-oila qonunchiligi musulmon huquqi 
ta’sirida bo‘lsa-da, ammo qator muhim tuzilmalari amal qilmaydi. 
Ko‘pxotinlilik qonunan taqiqlangan va farzandlikka asrab olish e’tirof 
etilgan. Yaman Xalq Demokratik Respublikasining Oila kodeksi, garchi 
musulmon huquqining ayrim qoidalarini o‘zida mustahkamlangan bo‘lsa-
da, mohiyatan ayolga oilaviy munosabatlarda erkaklar bilan teng huquq-
larini taqdim etgan. Har ikkala mamlakatda ham musulmon sudlari 
tugatilgan. O‘rganib chiqilgan mamlakatlar bilan qiyoslaganda, ushbu 
mamlakatlarda musulmon huquqining ta’siri juda cheklangan. 
Islom mamlakatlari qonunchiligida fiqh qoidalarining mustahkam-
lanishi holatining musulmon huquqining ushbu mamlakatlar huquqiy 
tizimlari uchun qanday ahamiyatga egaligi to‘g‘risidagi savolning 
tug‘ilishi tabiiydir. Boshqacha aytganda, bunday normativ hujjatlarni 
qaysi ma’noda «musulmon huquqi» deb atash va musulmon huquqi 

---

163
qonun chiqarishning asosiy manbai, degan iborani qanday tushunish 
mumkin? 
Fikrimizcha, savollarga javob berishda masalaning bir necha 
tomonini inobatga olmoq joiz. Eng avvalo, musulmon huquqining 
evolutsiyasiga nazar tashlab, mumtoz normalarning hozirgi qonunchi-
likdagi qoidalardan mohiyatan muhim tafovutini alohida ta’kidlash 
darkor. Musulmon huquqi yangi sharoitlarda bir qadar o‘zgargan holda, 
mustaqil huquqiy hodisa kabi amal qiladi, deb aytish xato bo‘ladi. 
Musulmon huquqining qoidalari nafaqat shakan, balki, mazmunan ham 
muhim o‘zgarishlarga uchradi.