Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

§ I.3. Xususiy innovacion texnologiyalar 

“BUMERANG” texnologiyasi 

Hozirda  inson  faoliyatining  asosiy  yo`nalishlari  shu  faoliyatdan  ko`zda 

tutilgan  maqsadlarni  to`liq  amalga  oshirish  imkoniyatini  beruvchi  yaxlit  tizimga, 

yani  texnologiyalarga  aylalib  bormokda.  Xuddi  shu  kabi  talim-tarbiya  sohasida 

ham  yangi  yillarda  innovacion  texnologiyalarni  qo`llab  o`qitish  orqali  ham 

akademik  litseylarda  yuqori  samaralarga  erishilmoqda.  Jumladan  xususiy 

texnologiyalarning  ham  ahamiyati  katta.  Xususiy  texnologiyalar  o`quvchilar 

bilimini oshirishi bilan bir qatorda ularning  mustaqil fikrlash qobiliyatini va fanga 

bo`lgan qiziqishlarini yana ham oshiradi. 

Xususiy  texnologiya  bu-  talim-tarbiya  mazmunining  ayrim  yo`nalishlarini 

amalga  oshirish  usullari  va  vositalari  majmuyini  o`z  ichiga  oluvchi  innovacion 

tizimlarni  qamrab  oladi.  Bunga  ayrim  fanlarni  o`qitish  texnologiyalari, 

o`qituvchining o`quvchi bilan ishlash texnologiyalari kiradi. [2,] 

Hozir sizlarni quyidagi xususiy texnologiyalar bilan tanishtirib o`tamiz. 

TRENİNG XAQİDA TUShUNChA. 

Ushbu  texnologiya  o`quvchilarni  dars  jarayonida,  darsdan  tashqarida  turli 

adabiyotlar,  matnlar  bilan  ishlash,  o`rganilgan  materialni  yodida  saqlab  qolish, 

so`zlab  bera  olish,  fikrini  erkin  xolda  bayon  eta  olish  hamda  bir  dars  davomida 

barcha o`kuvchilarni baholay olishga qaratilgan. 

MAQSAD. 

Trening  davomida  tinglovchilarga  tarqatilgan  materiallarni  ular  tomonidan 

yakka  va  guruh  xolatida  o`zlashtirib  olishlari  hamda  o`zaro  suhbat  munozara 

orqali,  turli  savollar  orqali  tarqatma  materiallar.  Trening  davomida  o`quvchilar 

tomonidan baho ballarini egallashga  va  litsey o`quvchilarining bilimini oshirishga 

imkoniyat yaratadi. 

 

 

 

 

---

O`TKAZİSh TEXNOLOGİYaSİ. 

Ushbu texnologiya bir necha bosqichda o`tkaziladi: 

1-  BOSQİCh. 

-  Trening  to`g’idan-to`g’i  tinglovchilarni  4-5  kishidan  iborat  kiik  guruhlarga 

bo`lishdan boshlanadi; 

-  O`qituvchi  har  bir  guruh  va  uning  har  bir  azosiga  mustaqil  o`rganish, 

fikrlash va yodda saqlab qolish uchun alohida-alohida aniq yoma taratma  material 

beradi  (taqatma  materialda)  o`qituvchi  tomonidan  tanlangan  umumiy  mavzu 

bo`yicha biron bir hajmdagi matn berilgan, ularning soni guruhlar va tinglovchilar 

soniga bog’liq.  Agar 4 ta kichik  guruh bo`lsa, u  holda  umumiy  mavzu 4 ta kichik 

matnlarga bo`linib har bir guruhga beriladi; 

-  Faoliyat samarali bo`lishi uchun har bir guruhga berilgan topshiriqlardan har 

bir  tinglovchiga  beriladi.  Shunday  qilib,  4  ta  guruh  umumiy  mavzu  asosida  4  xil 

topshiriqqa  ega,  har  bir  tinglovchi  esa  o`z  guruhiga  tushgan  topshiriqqa  ega 

bo`ladi. 

2-  BOSQİCh. 

-  guruhlarga  berilgan  topshiriqni  guruh  azolari  yakka  tartibda  alohida 

o`rganishlari, topshiriqni eslab  

olishlari,  keyin  esa  kerak  bo`lsa  boshqalarga  yoki  o`qituvchiga  gapirib 

serishlari,  iloji  boricha  topshiriqni  o`zlashtirib  olishlari  kerakligini  o`qituvchi 

uqtiradi  va  tayyorgarlik  uchun  topshiriqni  katta  kichikligiga  qarab  10-15  daqiqa 

vaqt beradi. Uzi esa guruh va tinglovchilarining ish faoliyatini kuzatadi. 

3-  BOSQİCh. 

-  o`qituvchi oldindan tayyorlab qo`yilgan raqamlar kichik qog’ozlar silan  har 

bir  guruh  yoniga kelib  guruh azolaridan  ushbu qog’ozlardan bittadan raqam  tortib 

olishini  so`raydi  (qog’ozlar  soni  guruhdagi  tinglovchilar  soniga  bog’liq,  masalan 

guruhda  5  kishi  bo`lsa,  qog’ozdagi  raqamlar  1,2,3,4,5  etib  tayyorlanadi,  agar  4  ta 

bo`lsa  1  dan  4  gacha  va  h.).  Guruhlardagi  barcha  tinglovchilar  raqamlar  ezilgan 

qog’ozdan  olishlari  kerak.  Nechta  guruh,  bo`lsa  shuncha  guruh  azolari  soniga 

qarab raqamlar yozilgan qog’ozlar tayyorlanadi. 

---

-  o`qituvchi  raqamlar  bo`yicha  tinglovchilardan  yangi  guruhlar  tuzishlarini 

so`raydi.  Masalan  hamma  1  raqamini  olganlar  bitta  yangi  guruh,  2  raqamlilar 

ikkinchi  guruh,  3  raqamlilar  uchinchi  guruhni,  4  raqamlilar  to`rtinchi  guruhni,  5 

raqamlilar  beshinchi  guruhni  tashkil  etishlarini  so`raydi.  Guruh  azolari  yangi 

guruhga o`tishlarini so`raydi. Guruh azolari yangi guruhga o`tishlarida o`zlari bilan 

o`rgangan topshiriqlarini ham oladilar. 

4-  BOSQİCh. 

-  raqamlar  bo`yicha  yangi  guruhlar  tuzilganda  har  bir  yangi  guruhda  avvalgi 

guruhlardan bittadan vakillar 

o`z-o`zidan to`planib qoladi, yani 4 ta guruhda 4 xil topshiriq o`rganilgan bo`lsa 

bu yangi guruhda har bittasidan bittadan vakil to`planadi, umumiy mavzu bo`yicha 

4 tinglovchi va 4 xil topshiriq to`planadi. 

5-  BOSKİCh. 

-  yangi  tuzilgan  guruhning  har  bir  azosi  endi  o`ziga  2  ta  vazifa,  yani 

o`qituvchi va o`quvchi vazifasini oladi va kuyidagicha faoliyat ko`rsatash: 

1.  O`qituvchi  (o`rgatuvchi)  sifatida,  o`zi  avval  o`rgangan  materialni  gapirib 

beradi,  tushintiradi,  o`zi  mustaqil  o`rgagan  materialning  asosiy  joylariga  barchani 

diqqatini  jalb  qiladi,  boshqa  guruh  azolarnning  tushunish  va  o`zlashtirish 

qobiliyatlarini tekshiradi. 

2.  O`quvchi 

sifatida, 

guruh 

azolarini 

navbatma-navbat 

so`zlab, 

tushuntirayotgan,  gapirayotgan  materiallarini  eshitadi,  tahlil  qiladi,  fikrlaydi  va 

yodda saqlab qolishga harakat qiladi. 

O`qituvchi  esa  ularga  o`z  materiallarini  faqat  so`zlab  berishlari  kerayukligini 

uqtiradi  va  bunga  20  daqiqa  vaqt  beradi  (matn  xajmiga  va  umumiy  mavzuning 

qiyin, osonligiga qarab vaqt ajratiladi). 

Bu  bosqichda  trening  boshlanishida  tarqatilgan  barcha  material  tinglovchilar 

tomonidan o`zlashtirilgan hisoblanadi. 

6-  BOSQİCh. 

-  guruxdagilar  bir-birlariga  o`z  materiallarini  gapirib  berib,  barchalari  ushbu 

materiallarni  bilib  olishgach,  qituvchi  o`rganilgan  materiat  guruh  azolari 

---

tomonidan  qanchalik  o`zlashtirib  olinganini  tekshirib  ko`rish  uchun  har  bir  guruh 

azosi  bir-  birlariga  o`z  materiallaridan  kelib  chiqqan  holda  savollar  berishlari 

mumkinligini  tushuntiradi.  Shunday  qilib,  guruh  ichida  ichki  nzorat  savol-javob 

orqali  o`taaziladi.  Bu  esa  guruhdagi  tinglovchilarni  bir-birlariga  so`zlab  bergan 

materiallarini  boshqalar  tomonidan  o`zlashtirilganlik  darajasini  aniqlashga, 

mustahkamlashga yordam beradi. 

7-  BOSQİCh. 

-  o`qituvchi  barcha  tinglovchilarni  yana  qaytadan  avvalgi  joylariga 

qaytishlarini  so`radi,  yani  yana  hamma  mashg’ulot  boshlanishidagi  guruhlariga 

qaytadilar. 

8-  BOSQİCh. 

-  o`qituvchi  sinfxonadagi  tinglovchilarning  barchasi  hammaga  tarqatilgan 

yozia materiallar bilan tanish  

ekanliklari,  ular  haqida  to`liq  malumotga  ega  bo`lganliklarini  hisobga  olgan 

holda  auditoriyadagi  har  bir  o`quvchidan  xohlagan  materialni  so`rashi 

mumkinligini aytadi. 

9-  BOSQİCh. 

-  tinglovchilarga  tarqatilgan  barcha  materialni  ular  tomonidan  qaydarajada 

o`zlashtirilgakiligi  darajasini  aniqlash  maqsadida  o`qituvchi  maxsus  guruh  yoki 

boshqa  guruh  tomonidan  berilgan  nazorat  savollariga  savollarga  reyting  ballari 

orqali baholanishi tushuntiriladi, masalan savollarga berilgan javoblar - agar to`liq 

javob bo`lsa - 3 ball, qo`shimcha qilinsa - 2 ball, o`tirgan joydan luqma tashlansa - 

1 ball, javob berilmasa - 0 ball qo`yilishi belgilanadi. 

Baho sistemasida - to`liq javob uchun - 5 baho, qo`shimcha uchun - 4 baho, 

luqma  tashlansa  -  3  baho,  javob  bermasa  -  2  baho,  umuman  ishtirok  etmasa  -  1 

baho qo`yishni belgilash mumkin. 

Guruh  azolarining  javoblarini  yuqorida  ko`rsatilgan  tartibda  baholash, 

ballarni  qo`yib  borish,  umumlashtirish  uchun  har  bir  guruh  o`ziga  guruh 

qatnashchilaridan  birini  «hisobchi»  etib  tayinlashi  mumkin.  (“hisobchi»  ham 

davradagi savol-javoblarda ishtirok etadi). 

---

10- BOSQİCh. 

Ushbu  bosqichda  o`qituvchi  tarqatma  materiallar  asosida  tuzilgan  savollar 

(5-6  ta)  bilan  o`quvchilarga  murojat  qiladi  (savollar  iloji  boricha  hamma 

materiallarga tegishli bo`lgani  maqul, shuningdek, o`qituvchi sinfxonadagi barcha 

o`quvchilarni javob berish uchun qamrab olishga harakat qiladi). 

Belgilangan  savollarga  javob  berish  tugagach,  o`qituvchi  doskaga  guruhlar 

tomonidan  to`plangan  ballarni  yozadi  va  mashg’ulotning  keyiningi  boskichiga 

o`tadi. 

11- BOSQİCh. 

O`qituvchi  har  bir  guruhni  o`z  yozma  materiallarining  mazmunidan  kelib 

chiqib  bittadan  savol  tayyorlashlari  kerakligini  aytadi  va  guruhlarga  savol 

tuzishlari uchun 5-7 daqiqa vaqt ajratadi. 

12- BOSQİCh. 

Bu  bosqichda  guruhlar  bir-birlariga  savollar  beradilar,  guruhlardagi 

«hisobchilar»  esa  guruh  azolarining  javoblarini  yuqorida  belgilangan  tartibda 

baholab boradilar. Javoblar to`g’ri bo`lsa, savol bergan guruh javobni to`ldirmaydi. 

13- BOSQİCh. 

O`qituvchi  guruh  azolari  to`plagan  ballarni  yana  bir  marotaba  doskaga 

yozadi  va  to`plangan  ballar  (baholar)ning  umumiy  sonini  aniqlaydi.  To`plangan 

ballar  (baholar)ni  umumiy  sonini  guruh  azolariga  tepa-teng  buladi  (yuqorida 

kelishilganlik asosida). 

İZOH:  agar  to`plangan  ballarni  guruh  azolariga  teppa-teng  bo`lishda 

o`quvchilar  tomonidan  norozilik  bo`lsa  yani  bazi  guruh  azolari  guruhning 

faoliyatida  faol  ishtirok  etib  umumiy  jamoada  passiv  bo`lgan  bo`lishsa,  yoki 

umuman ishtirok etmagan qiziqmagan bo`lishsa bunday holatda vaziyatni echishni 

guruh azolariga yuklatiladi. Guruhning echimi to`g’ri hisoblanadi , yoki o`qituvchi 

o`z  fikrini  bildirishi  mumkin,  chunki  u  dars  jarayonida  o`quvchi  javoblari,  faol 

yoki passivliklarini kuzatib boradi. 

Umuman olganda agar o`quvchi faollik ko`rsatmagan yoki savol- javoblarda 

ishtirok  etmagan  bo`lsa  ham  uning  shu  dars  jarayonida  biron  narsani  bilib  olgani 

---

eslab  qolib  o`zlashtirganini  hisobga  olgan  holda  unga  yosh  kichik  ball  berilishi 

mumkin.  Bu  o`quvchi  keyinchalik  shu  shakldagi  darslarda  faolroq  bo`lishga 

undaydi.  Yuqoridagi  kabi  vaziyat  vujudga  kelsa  uni  echimini  har  bir  o`qituvchi 

sharoitga faoliyatga qarab o`zi hal etishi yoki guruh jamoaga tashlashi mumkin. 

Bazida  guruhning  “hisobchilari”  ballarni  qo`yishda  noaniqlik  yoki  qo`shib 

yozishlari  mumkin,  natijada  bazi  guruhlarning  umumiy  to`plagan  ballari  boshqa 

guruhlarnikidan 

juda 

farq 

qilishi 

mumkin. 

O`quvchilarning 

haqqoniy 

baholanishlari  ularning  tanlagan  “hisobchi”lariga  bog’giq  ekanligini  o`qituvchi 

eslatib o`tadi. Agar umumiy to`plagan ballarni guruh azolariga taqsimlanganda shu 

mashg’ulot  uchun  belgilangan  maksimal  balldan  ortib  ketgan  bo`lsa,  u  holda  shu 

mashg’ulot  uchun  kerakli  ballni  olib  qolib,  ortiqchasini  keyingi  mashg’ulotlarga 

yoki yakuniy nazoratga o`tkazish mumkin. 

14- BOSQİCh 

Har bir talabaga ballar qo`yilgach (har bir o`quvchi baholangach) o`qituvchi 

mashg’ulotga  yakun  yasaydilar.  Uquvchining  faoliyatiga  baho  beradi,  berilgan 

javoblarga o`z fikrini bildiradi va quyidagi savollar bilan ularga murojat qiladi. 

-  bugungi mashg’ulotdan nimalarni bilib oldingiz? 

-  nimalarni o`rgandingiz ? 

-  nimalar sizlar uchun yangilik bo`ldi? 

-  yana nimalarni bilishni istar edingiz? 

 

15- BOSQİCh 

O`qituvchi 

o`quvchining 

javoblarini 

diqqat 

bilan 

tinglab 

ularga 

minnatdorchilik bildiradi va darsni yakunlaydi. 

“MULOQOT” texnologiyasi. 

Trening haqida tushuncha 

Ushbu trening o`quvchida dars jarayonida mustaqil fikrlashga, o`z fikrlarini 

erkin holda bayon eta olishga hamda ularda bahslashish madaniyatini tarbiyalashga 

qaratilgan  bo`lib,  odatda  bunday  mashg’ulot  tinglovchilarni  kichi;  guruhlarga 

bo`lgan holda o`tkaziladi. 

---

MAQSAD. 

Tanlangan  mavzu,  muammo  asosida  tinglovchilarning  fikrlarini  hamda 

ushbu  mavzuga  bo`lgan  munosabatlarni  aniqlashga,  mustaqil  holda  umumiy  bir 

fikrlarga  kelishiga  va  to`g’ri  hulosa  chiqarishlariga  yordam  berish,  erkin  holda 

bahslashishlariga sharoit yaratadi. 

O`tkazilish tartibi. 

O`qituvchi  mashg’ulotni  boshlaashdan  avval  tinglovchilarni  muloqot,  bahs-

munozarani  o`tkazishga  qo`yilgan  talablar,  qoidalar  bilan  tanishtiradi,  so`ngra 

ushbu trening bosqichma-bosqich o`tkazilishini tushuntiradi. 

1-  BOSQİCh. 

O`qituvchi  mashg’ulotni o`tkaziladigan muloqotning  mavzusini aniqlashdan 

boshlaydi,  masalan,  “Siz  qaysi  madaniyat  tarafdorisiz:  Sharq  yoki  Evropa?  “Shu 

mavzuni  o`rtaga  tashlab  tinglovchilardan  Sharq  madaniyati  va  Evropa  madaniyati 

tarafdorlarini aniqlab oladi. Ularni shu tartibda guruhlarga bo`ladi. 

2-  BOSQİCh. 

Har  bir  guruhdagi  tinglovchilar  o`z  mavzulari  asosida  kerakli  materiallar: 

dalillar,  misollar,  aniq  fikrlar,  o`z  fikrlarini  tasdiqlovchi  ko`rgazmali  materiallar, 

imkoni  bo`lsa  videofilm,  maqollar,  mutaffakkir  va  olimlarning  so`zlari  va 

boshqalarni  tayyorlaydilar.  Guruhdan  bir  kishini  himoya  uchun  tanlaydilar, 

qolganlari  esa  o`z  fikrlarini  qo`shimcha  qilishlari  mumkin.  O`qituvchi  guruhlarni 

tayyorgarlik ko`rishlari uchun sharoit va imkoniyatga qarab vaqt beradi. 

3-  BOSQİCh. 

Guruhlar  himoyaga  tayyor  bo`lgach  o`qituvchi  guruhlarning  biriga  himoya 

uchun  so`z  beradi  (himoyaga  chiqish  ihtiyoriy  ravishda  bo`lishi  mumkin).  Guruh 

vakili  guruh  nomidan  so`zga  chiqib  ularga  berilgan  mavzuni  tayyorlangan 

materiallar,  dalillar  asosida  himoya  qilishga  kirishadi.  Guruh  vakili  so`zini 

tugatgach,  guruhning  qolgan  azolari  o`z  fikrlarini  bilan  qo`shimcha  fikrlar 

bildirishi mumkin. 

4  - BOSQİCh. 

Mashg’ulotning  3-bosqichidagi  kabi  bu  ham  o`qituvchi  navbatdagi  guruh 

---

vakiliga  himoya  uchun  so`z  beradi.  İkkinchi  guruh  ham  birinchi  guruh  kabi  o`z 

mavzusiga  himoya  qiladi.  Himoya  tugagach,  o`qituvchi  mashg’ulotning  keyingi 

bosqichiga  o`tadi.  Har  ikkala  guruhning  himoyasi  o`qituvchi  iloji  boricha  halaqit 

bermaslikka o`z fikr mulohazasini bildirmaslikka savol bermaslikka harakat qiladi, 

hech qaysi guruhga yon bosmagan holda muloqotni boshqaradi, guruhlar himoyasi 

vaqtida  tartib  saqlanishga  va  muloqotni  o`tkazishga  qo`yilgan  talab  qoidalarni 

to`liq  bajarilishiga  erishishga  harakat  qiladi.  Bu  bosqichida  asosan  ikki  guruh 

erkin, mustaqil faoliyat ko`rsatishlari kerak bo`ladi. 

5  - BOSQİCh. 

Guruhlar  bir-birlariga  savol  berishni  boshlaydilar.  Guruhlar  tomonidan 

beriladigan  savollar  ular  himoyasi  vaqtida  aytilgan  dalillar,  misollar,  fikrlarni 

yanada  oydinlashtirish  maqsadida  shuningdek  o`z  guruhlarinig  fikrlarini  yanada 

takidlab,  isbotlab,  qolganlarni  ham  shu  fikrga  qo`shilishlariga  davat  qilish  uchun 

berilishi  mumkin.  Tinglovchilar erkin  holda o`zlarining chiqishlari bilan barchaga 

tasir  ko`rsatishga,  o`z  fikrlarini  maqullashga  harakat  qiladilar.  Uqituvchi  bunday 

holatga  sharoit,  imkoniyat  yaratadi,  yani  u  bahs-munozarani  samimiylik  bilan 

boshqaradi. 

6  - BOSQİCh. 

O`qituvchi  har  ikki  tomonning  bir-birlariga  savollari,  aytadigan  fikrlari, 

maqullaydigan  so`zlari  tugagach,  har  ikki  guruh  tomonidan  aytilgan  fikrlarni 

umumlashtiradi va o`zining bu  masala haqidagi fikr va mulohazasi bayon etadi va 

guruh tinglovchilari tomonidan tushgan savollirga kerakli javobni berishga harakat 

qiladi. 

Mashg’ulot  ohirida  o`qituvchi  har  ikkala  guruhni  mashg’ulot  jarayonidagi 

faoliyatlarini  tahlil  etib,  ularga  minnatdorchilik  bildiradi  va  mashg’ulotni 

yakunlaydi. 

---