Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

Qur’oni 
Karimni tafsir qilmoqchi bo‘lgan mufassirga qo‘yiladigan talab 
juda katta bo‘lgan. U 8, 10, ba’zi manbaalarga ko‘ra, 13 ilmni 
mukammal egallagan bo‘lishi lozim
. Tafsir va ta’vil vazifalarini 
germenevtika metodiga shartli ravishda qiyoslash mumkin. 
So‘fiylarning sharhi esa ta’vildir. Bu metod jamiyatning boshqaruv 
tizimida musulmon mamlakatlarida katta o‘rin tutadi. Ma’lumki, 
shariat 
fiqh 
qoidalari 
asosiga 
qurilgan. 
“Fiqh” so‘zining 
etimologiyasi esa arab lug‘atlarida “anglash”, “anglatish” degan 
ma’noni bildiradi. Bu esa interprotatsiya hodisasi bilan bog‘liq 
“tushunish”, “tushuntirish” ma’nolariga uyg‘undir. Fiqhda, xususan, 
ahli sunna val jamoat mazhabining asosiy shoxtomirini tashkil 
qiluvchi 
Hanafiya 
maktabi 
metodlari 
shunday 
mukammal 
ishlanganki, mana asrlar o‘tsa-da undan istifoda etib kelinmoqda. 
Bizning konstitutsiyamiz va boshqaruv tizimimiz nizomlari ham sof 
milliy, diniy manfaatlar ustiga qurilgan bo‘lib, uni aholiga chiroyli 
yo‘sinda anglatib borish lozim bo‘ladi. Fiqh rukn (asos)lari 4 qismga 
(1. Ijmo, 2. Qihs, 3. Ra’y, 4. Urf) bo‘linadi. Sunna tarmog‘dagi 
boshqa maktablarda masolixi murosala, istexson ruknlariga ham 
amal qilinib fiqhiy masalalar hal qilinadi. Qadriyatlarimiz silsilasiga 
kiruvchi ushbu fiqh asoslari va moturidiy e’tiqod ta’limi bizda 
germenevtik sferaning nechog‘li chuqur va kengligini bildiradi. 
Deylik, o‘lkamizdagi urf-odat fiqhiy metodning to‘rtinchi (Urf) 
rukniga ko‘ra, diniy qadriyatdan past bo‘lmasa (masalan: ko‘pchilik 
bilan taom tanavvul qilishda sunnatga muvofiq ovqatga hamma teng 
qo‘l ursa, bizda milliy odat bo‘yicha yoshi katta kishi boshlab beradi) 
milliy urfimizga qarab harakat qilinadi. Tafsir va ta’vil, buyuk 
mutafakkirlarimizning asarlariga sharhlar bizning eng katta ma’naviy 
boyligimizdir. Vaholanki, G‘arbda Gadamerga davriga kelib 
140

---

germenevtika to‘la ratsionallashdi. Gadamerga kelsak, haqiqiy 
tushunish mahsuldor munosabatdir. Bu bilan tarixni bevosita 
tushunish jarayonini yengillashtiradi. Tarixshunos bir muallif asarini 
o‘rganar, tarixiy hodisani talqin qilar ekan, o‘rganuvchining 
tasavvuri, mulohazalari doimo asar mazmunini, ruhiyatini aynan aks 
ettira olmaydi, degan xulosaga keladi (Истина и метод. М.1988. 
Стр.304). 
Falsafiy germenevtika Forobiyning aksidensiyalarning ko‘chish 
qonunida ham bor. “Rasoil ul-xukamo” ta’kidlashicha, tushunishdan 
avval anglash keladi. Buni zamondoshlarimiz E.Betti, Gadamer 
germenevtika va uning sferalari to‘g‘risidagi ta’limotlarida endigina 
ta’kidlashdi. Gadamerning matnlarni qismlarga bo‘lib o‘rganish 
to‘g‘risidagi ta’limoti to‘g‘risida ham fikrimiz shunday. Bu 
metodning ham tajribadan o‘tgan usuli aslida bizda mavjuddir. 
Sharh ilmining fundamental asosi ilohiy kalom – Qur’oni karim 
nuzuli jarayonida shakllandi. Bu muqaddas Kitob qanday nozil 
boʻlgan boʻlsa, shundayligicha bitta harfi ham oʻzgarmasdan
saqlanib kelayotgani Paygʻambar zamonidan to bugungacha uzluksiz 
silsila bilan bogʻlangan tarixiy hujjatlarda toʻla aks etgan. Tarixiy 
hujjatlarning ishonchliligi rad qilib boʻlmas ilmiy dalillar bilan 
isbotlangan. Har bir oyatning nozil boʻlish oʻrni, vaqti, sababi 
insoniyat 
tarixida 
hayotining 
barcha 
jihatlari 
eng 
kichik 
nuqtalarigacha toʻla qayd etib borilgan yagona shaxs Muhammad 
alayhissalomning hadislari orqali oʻta aniqlik va butun tafsilotlari 
bilan oʻrganilgan.
Buyuk vatandoshimiz, muhaddislar imomi Muhammad ibn 
Ismoil Buxoriy 600 ming hadis toʻplagan. Hadislarni jamlashda 
toʻqson ming kishi huzurida boʻlgan. Ushbu hadislar ichidan 
saralangan 7 mingdan ortiq sahih hadisni oʻn olti yilda yozib 
tugatgan mashhur 
عماجلا
حيحصلا
(“Sahih hadislar toʻplami”) kitobiga 
kiritgan. Savol tugʻiladi: nima uchun shuncha yillik mehnat bilan 
toʻplangan 600 ming hadis ichidan faqat 7 ming hadisgina kitobga 
kirdi. Sababi, qonuniy ravishda Qur’onning sharhi maqomida e’tirof 
etilgan manba – hadislar har qanday shubhadan, taxminlardan 
batamom xoli boʻlsin. Zero, har bir fan sohasida qoʻyilgan bosh 
masalaning yechimlari Qur’onda va hadislarda bevosita yoki 
bilvosita mavjud ekan, tafsir, hadis, aqida, fiqh, usuli fiqh, siyrat ilmi 
bilan shugʻullanuvchi olimlar oʻrganilayotgan mavzularga nihoyatda 
141

---

mas’uliyat bilan yondashishga majburdir. Olimlar bu majburiyatni 
muvaffaqiyat bilan uddalaganiga tarix guvoh. Jahon fani olamida 
erishilgan yutuqlarga nazar solib, 1400 yillik tarixga ega islomiy 
ilmlar koʻplab choʻqqilarni zabt etganini koʻrish mumkin. Tibbiyot, 
falakiyot, matematika, geometriya, fizika, kimyo qator fan sohalarida 
Yevropa uchun inqilobiy taraqqiyot yoʻllarini Sharq tafakkuri ochib 
bergani bugun ayon haqiqat. Ammo filologiya sohasida ham yutuqlar 
uchun sharoit Sharqdan boshlangani tor doiradagi mutaxassislar 
uchun ham ma’lum emas. Sharqda ijtimoiy-gumanitar fanlarning 
kelib chiqishi Qur’oni karim va uni oʻrganish bilan bogʻliq. Statistika 
sohasida qoʻyilgan birinchi qadamlar ham ulugʻ Kitob matnini 
yigʻib, mushaf holiga keltirish jarayonida amalga oshdi. Qur’on 
avval surama-sura, oyatma-oyat yigʻib tartibga solingach, soʻzlar 
soni, hatto harflar miqdorigacha aniq hisobga olingan. 
Yigʻilgan 
suralar matnlari va tartibini oʻrganish hozirgi kunda matnshunoslik 
deb atalmish ilmning mukammal tamoyilini, dastavval, islom kelgan 
davrdayoq yuzaga chiqargan edi.
Shu jarayonning oʻzida bir guruh 
olimlar fonetika ilmiga asos solishdi. Sharqda bu ilm hanuzgacha 
ilmi tajvid 
nomi bilan atalmoqda. Ilmi tajvid olimlari Qur’oni karim 
matni asosida arab tili fonetikasini batafsil bayon qilib berganlar. 
Natijada, bu ilmni oʻzlashtirgan yevropalik olimlar uchun ilmi 
tajvidda mavjud fonetik hodisalarni tushuntiruvchi qonuniyatlarni 
oʻz tillariga tatbiq qilish va ularni oʻzlariga tushunarli atamalar bilan 
nomlashdan 
iborat 
vazifagina 
qolgan. 
Leksikografiya 
va 
leksikologiyaning Yevropadagi ravnaqi ham Qur’onni oʻrganishdan 
orttirilgan bilim va tajribalarni oʻzlashtirishdan boshlangan. Holbuki, 
lugʻatlarga hozirgi kun nuqtayi nazaridan qoʻyiladigan talablar arab 
leksikografiyasida bundan ming yil ilgari ham bor edi. Ya’ni, Qur’on 
uchun tuzilgan lugʻatlar X asrdan boshlab izohli va ikki tilli lugʻatlar 
uchun zamin yaratish bilan birga, hozirgi kunda, deyarli barcha 
tillarning lugʻatlarini tuzish uchun zarur boʻlgan leksikografik 
usullarga asos boʻldi.