Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

Kitob bosish
. Kitob bosish – boʻyoqni bosma formadan 
qogʻozga oʻtkazib, kitob, jurnal, gazeta va boshqa bosma 
mahsulotlari tayyorlanadigan ishlab chiqarish jarayonlari. “Kitob 
bosish” iborasi bosma kitob tayyorlash tarixi haqida fikr yuritilganda 
ishlatiladi, zamonaviy Kitob bosishda esa poligrafiya termini ancha 
keng tarqalgan. Kitob bosishning oʻtmishdoshi 
ksilografik bosma
boʻlib, unda bosiladigan butun bir bet yozuv taxtaga oʻyib qoʻyilardi. 
 
 
 
88

---

7-rasm (slayd taqdimoti uchun maxsus) 
XI asrdan boshlab Xitoyda kitobni qoʻlda koʻchirishdan bosish 
usuliga oʻtilgan. Biroq, bu usul keng rivojlanmadi. Faqat taxminan 
400 yil oʻtgandan soʻng Yevropada harf terish shrifti ixtiro qilindi. 
Oʻsha davrda bir vaqtning oʻzida bir necha mamlakatlar – 
Germaniya, Niderlandiya, Italiya, Fransiyada bir-biridan mustasno 
bir necha ustalar bitta muammo – bosma mashina yaratish ustida ish 
olib borishgan. Hozirgi vaqtda tarixchilar bu muammoni birinchi 
marta germaniyalik Iogann Gutenberg (1399– 1468) hal qilganligini 
aytishadi. Metall shriftlarni matritsalarga quyish qurilmasi ixtiro 
qilingandan soʻng Yevropaning koʻpgina shaharlarida kitob bosib 
chiqarila boshlandi. 1464-yilda Rimda birinchi Kitob bosish stanogi 
oʻrnatildi. 1470-yillarga kelib Fransiya, Niderlandiya, Shveysariya, 
Ispaniya va Angliyada kitoblar bosib chiqarila boshlandi, Venetsiya, 
Nyurnberg Kitob bosish ishlari boʻyicha yirik markazga aylandi. 
1500-yillarga kelib Yevropaning 250 shahrida bosmaxona boʻlgan. 
Bosmaxona ishlarining rivojlanishi tufayli kitob umumiy siyosiy 
hayotda va madaniyatning rivojlanishida muhim rol oʻynadi. 1600-
yillarda birinchi gazeta, 1650-yillarda birinchi varaqa bosilib chiqdi. 
89

---

Kitob bosishning keyingi rivojlanishiga litografiya (toshbosma) 
(1798) va tekis bosma mashinasi (1811) ning ixtiro qilinishi sabab 
boʻldi. XIX asr oʻrtalari – XX asr boshlarida Kitob bosish 
korxonalarida linotip, keyinroq rotatsion, ofset bosma mashinalar 
ishlatila boshlandi. 
Bosmaxona – matbaa mahsulotlari (kitob, jurnal, gazeta, plakat 
(vatman), blank ba boshqalar) tayyorlaydigan sanoat korxonasi. 
Qadimda risolalar asosan qoʻlyozma tarzida tayyorlangan. Sharqda 
qoʻlyozmalarni xattotlar bejirim qilib oqqa koʻchirib, naqqoshlar 
bezaklar bilan bezashgan, muqovasozlar varaqlarni tikib va qolibga 
tortib, kitob holida chiqarishgan, Kitob bosishga doir dastlabki 
tajribalar Xitoyda 1041–1048-yillarda amalga oshirilgan. Dastlabki 
bosmaxona Germaniyada I.Guttenberg tamonidan 1445-yilda tashkil 
qilingan. Turkistonda birinchi bosma kitob 1868-yili Turkiston 
harbiy okrugi shtabi bosmaxonasida chop qilindi.
Ayrim ma’lumotlarga qaraganda qogʻozli kitoblar 650-
yillardayoq yuzaga kela boshlagan. Butun oʻrta asrlar davomida 
kitoblar 
qoʻlyozma shaklida koʻpayib kelindi. 1798-yilda 
Germaniyada litografik bosma usuli ixtiro qilindi. Bu usul tezlik 
bilan Yevropaning boshqa mamlakatlariga yoyildi. 1816-yildan 
Peterburgda bosma kitoblar chiqa boshladi. Bu bosmaxonalarda 
Kavkaz, Fransiya, Germaniyadan keltirilgan maxsus yassi toshlar 
sirtiga maxsus boʻyoq litografiya qalami yoki qalin tush bilan matn 
va tasvirlar tushirilgan. Kimyoviy eritma yordamida ishlov berilgan. 
Keyin litografiya boʻyogʻi bilan nusxa koʻpaytirilgan. Shu tarzda 
Turkistonning bir qancha shaharlarida ham shu usul bilan kitob 
bosish yoʻlga qoʻyildi:
Otajon Abdalov – Xiva 
Semyon Laxtin – Toshkent 
X.Orifjonov – Toshkent 
Ilin matbaasi – Toshkent 
Matbaayi Isxoqiy – Toʻraqoʻrgʻon shahri 
Poltoranova – Samarqand 1894-yil 
Baranovoskiy – Buxoro, Kogon 1901-yil 
Bu bosmaxonalarda turli mavzudagi materiallar bilan bir qatorda 
oʻzbek, fors, arab mumtoz adabiyoti namunalari va ularning 
tarjimalari ham nashr etila boshlandi. 
90

---

Bu hol ma’naviy merosimizni keng xalq ommasi orasida koʻplab 
tarqalishi bilan bir qatorda ijod ahli zimmasiga ularning matnini 
sinchiklab 
saralash, 
matnshunoslik 
izlanishlari 
olib 
borish 
mas’ulyatini ham yukladi.
Toshbosma nashrlar aholining keng qatlamlari ehtiyojini 
qondirish uchun, birinchi navbatda zarur hisoblangan diniy 
kitoblarni, madrasa va maktablar uchun zarur hisoblangan asarlarni 
chop etdi. Chunonchi, “Bidon” degan kitobcha arab tili sarfiga oid 
arabcha misollar bilan tojik tilida yozilgan (boshlangʻich ma’lumot 
uchun moʻljallangan). “Avvali ilm”– tojikcha kitobcha, diniy 
masalalar boʻyicha savol javob boʻyicha yozilgan. “Avomil”– arab 
tili navxiga oid, arab tilida yozilgan. Jumlama-jumla tojikcha 
tarjimasi bilan berilgan. 
“Kofiya”– arab tilining naxvi kengroq bayon qilingan yetti bobga 
boʻlingan.
“Sharxi mullo”– qofiyaning sharxi, Jomiy asarlari. 
“Hikmatul ayn”– hikmati tabiiy va ilohiyga oid kitob. 
 
8-rasm (slayd taqdimoti uchun maxsus) 
Mumtoz adabiyotimizning namoyondalari ijodidan dovrugʻ 
taratgan asarlar birma-bir bosma nashr sifatida tarqay boshladi. Ular 
orasida Navoiy “Xamsa”si (Xiva, 1879-yil), Soʻfi Olloyorning 
91

---

“Sabotul ojizin”, Ahmad Yassaviyning “Devoni hikmati” (Qozon 
1896-yil) va hokozolar. 
Bosma nashr uchun nusxalarni tanlash, ularni saralash va nihoyat 
bosma nashrni yuzaga keltirish ishlari takomillasha borib, hozirgi 
zamon matnshunosligining yuzaga kelishiga zamin tayyorladi. 
Oʻzbekistonda bosma usuli bilan Kitob bosish XIX asr 2-
yarmidan keng tarqaldi. Turkiston harbiy okrugi shtabida (1868), 
Xivada (1874) bosmaxonalar tashkil etilgandan soʻng Turkistonda 
birinchi bosma kitoblar chop etila boshlandi. 1870-yilda 
“Turkestanskiye vedomosti” va “Turkiston viloyatining gazetasi”, 
XIX asr soʻnggi yillarida “Srednyaya Aziya”, “Sredneaziatskiy 
vestnik” jurnallari, 1906- yilda “Taraqqiy” gazetasi, 1913-yillarda 
“Oyina” jurnali, 1914-yillarda “Sadoyi Turkiston”, “Sadoi Fargona” 
gazetalari chop etildi. Bulardan tashqari, “Najot”, “Turk eli”, 
“Turon”, “Ulugʻ Turkiston”, “Hurriyat” gazetalari, “Yurt”, “Chayon” 
jurnallari chiqa boshlagan. 
* * * 
Dunyodagi har bir xalq oʻzining yozma tarixiga ega. Bu tarixni 
oʻrganishda hech bir manba yozma yodgorliklardek batafsillikka 
da’vo qilolmaydi. Ajdodlarimiz hayotini butun tafsilotlarigacha 
bagʻriga joylagan qoʻlyozma manbalar oʻtmish bilan bugunni 
bogʻlovchi 
koʻprik. 
Insoniy 
tamaddun 
tarixida 
qadimiy 
qoʻlyozmalarning ahamiyati shu darajada ekan, bu bebaho ma’naviy 
merosga chinakam voris boʻlish uchun ularni chuqur oʻrganish, 
oʻrganilganda hosil boʻlgan bilimni ommalashtirish talab qilinadi. 
Ajdodlardan qolgan ma’naviy mulkni oʻzlashtirish, ya’ni “oʻziniki 
qilib olish” ayni jarayondan – bilimning ommalashuvidan 
boshlanadi.
Shu ma’noda, matbaa ixtirosi nafaqat kitobat tarixida, balki 
insoniy fikr, insoniy madaniyat tarixida ham yangi asrni boshlab 
berdi. Matbaa sohasi sanoatlashgach, ilgari bitta yoki bir necha 
nusxadagina koʻchirish mumkin boʻlgan kitob uchun yuzlab, 
minglab nusxada koʻpaytirish imkoni tugʻildi, keng xalq orasida 
qoʻlyozma kitoblar asrida boʻlmagan fikrlar ommalashuvi yuzaga 
keldi. Tabiiyki, matbaachilik faoliyati bilan bogʻliq bu holat 
qoʻlyozma manbalarni nashr qilish qonun-qoidalarini ishlab 
chiqishni kun tartibiga qoʻydi.
92

---

Vazifaning ogʻirligi shunda ediki, matnshunoslik ishi dastavval, 
har xil ijtimoiy-siyosiy sabablarga koʻra, dunyoning turli 
kutubxonalariga tarqalib ketgan muayyan qoʻlyozma nusxalarini 
aniqlash, aniqlagandan soʻng keyingi tadqiqot uchun ularni jamlashni 
taqozo qiladi. Matnshunos oʻzi oʻrganayotgan qoʻlyozma asarning 
turli nusxalarini qoʻlga kiritar ekan, endi uning oldida “qaysi nusxa 
nashr qilishga haqliroq” degan prinsipial savol tugʻiladi. 
Qadimiyrogʻimi yo zamonaviyrogʻi? Toʻligʻimi yoki noqisi? 
Xushxatimi yo badxatrogʻi? Ishonchlisimi yoki ishonchsizrogʻi? Bu 
savollarga javob topish nazariy jihatdan oson koʻrinsa-da, ularning 
amaliy tatbiqi yengil kechmaydi. Har doim ham qadimiyroq nusxa 
zamonaviyrogʻidan yoki toʻligʻi noqisidan yetakchi boʻlolmaydi, 
balki buning aksi ham boʻlishi mumkin. 
Nashr uchun muvofiq nusxa tanlandi ham deylik, eng serzahmat 
jarayon shundan soʻng boshlanadi, bu – matn tahqiqi masalasidir. 
Tahqiq
jarayoni matndagi har bir soʻz, har bir jumlaning muallif 
matniga muvofiqligini ilmiy dalillar bilan har tomonlama 
asoslashdan iborat. Bu faoliyat bilan shugʻullanuvchi olim sharqda 
“
muhaqqiq
” atamasi bilan nomlangan.