Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

Darsning jihozi: 
adabiy albom, kompyuter, proyektor, mavzuga 
oid slayd taqdimoti. 
Dars turi: 
ma’ruza
 
Darsning rejasi:
1. Tarjima asarlarning oʻziga xos xususiyatlari.
2. Tarjima va asliyatni qiyoslashning ilmiy usullari. 
3. Tarjima matnni oʻrganishda zamon va makonni aniqlashning 
ahamiyati.
 
Tayanch soʻz va asosiy tushunchalar: 
Tarjima teng ma’nolilik 
muqobillik, tarjimonning interpretatsion pozitsiyasi, asl nusxani 
idrok etish, asl nusxa interpretatsiyasi, asl nusxani qayta ifodalash, 
tarjima va sharh istilohlari, badiiy soʻz, soʻz birikmalari, grammatik 
shakllar, hijjalab yoki soʻzma-soʻz tarjima qilish, ilmiy va ilmiy–
ommaviy kitoblar, diplomatiya hujjatlari, rasmiy qogʻozlar, siyosiy 
arboblarning 
maqolalari 
va 
notiqlarning 
nutqlari, 
gazeta 
materiallari. 
Tarjima – bu yuksak badiiy ijoddir. Ijod boʻlganda ham ba’zan 
asliyat muallifiga nisbatan koʻproq izlanish va mashaqqat chekishni 
taqozo etadi. Tarjima lisoniy, adabiy-estetik hodisa, soʻz san’atidir. 
Tarjimon esa ijodkordir. Millatlar oʻrtasida oʻzaro aloqa qilishga 
ehtiyoj kuchaygani sari tarjimachilik faoliyati ham kengayib 
boraveradi. 
“Tillardan tillarga tarjima qilish mumkinligini 
200

---

asoslaydigan narsa shuki, jahon xalqlari garchi turli-tuman tillarda 
soʻzlashsalar ham, ammo ularning taffakur qonunlari bir xildir”, deb 
yozadi tarjimashunos olim Gʻ.Salomov. Tarjima koʻp sohali, 
sertarmoq va murakkab hodisa. Tarjimaning bosh xossasi uni boshqa 
til vositalari bilan qayta yaratishdan iborat. Ijodiy jarayon soʻz 
san’ati ekanligi hammaga ayon.
Ma’lumki, tarjima bevosita yoki bilvosita amalga oshiriladi. 
Hozirgi paytgacha qilingan tarjimalar, masalan, rus adabiyoti 
namoyondalarining asarlari bevosita, ingliz, nemis, fransuz 
yozuvchilarining asarlari esa bilvosita (vosita til) rus tili orqali 
tarjima qilindi. Keyingi qator yillarda bevosita chet tillardan qilingan 
tarjimalar ham paydo boʻldi. Hattoki ayrim adiblarimiz asliyatdan 
tarjima qilish maqsadida chet tillarini oʻrganishga kirishishdi. 
Tarjima badiiy ijodning eng mashaqqatli sohasi boʻlib, u kishidan 
bagʻoyat katta bilim egasi boʻlishni taqozo etadi. Tarjima teng 
ma’nolilik (muqobillik) ni taqozo etadi, amalga oshirilgan tarjima 
asliyatga mazmun jihatdan muvofiq boʻlishi kerak. Bu hodisa 
hamisha tarjima nazariyasi va amaliyotining asosiy muammolaridan 
biri boʻlib kelganligi aniq. Tarjimon faoliyatining asosiy mahsuli va 
sifati ham zotan shunga bogʻliqdir. Tarjima qilinayotgan matn yoki 
nutqning qandayligidan qat’iy nazar bir tildan boshqa bir tilga 
tarjima qilish uchun umumiy boʻlgan ikkita holat mavjud:
1. Dastavval tarjima qilish uchun moʻljallangan asarni tushunish, 
uning janrini aniqlash va tahlil qilish lozim. Bu jarayon ona tilida 
amalga oshiriladi.
2. Asar oʻgirilayotgan tilda muvofiq ifoda vositalarini topish 
zarur. Bularga badiiy soʻz, soʻz birikmalari, grammatik shakllar 
kiradi.
Tarjima tushunchasining ma’nosi juda keng. Bir tildan ikkinchi 
tilga badiiy adabiyot, dramatik va nasriy asarlar, fanning turli-tuman 
sohalariga doir ilmiy va ilmiy–ommaviy kitoblar, diplomatiya 
hujjatlari, rasmiy qogʻozlar, siyosiy arboblarning maqolalari va 
notiqlarning nutqlari, gazeta materiallari, boshqa-boshqa tillarda 
soʻzlashuvchi, tarjimonning xizmatiga muhtoj boʻlgan kishilarning 
suhbatlari tarjima qilinadi, kinofilmlar oʻgiriladi. Asl nusxada 
ifodalangan fikr boʻlak tilda ham xuddi asliyatdagiday toʻla, aniq va 
ta’sirchan boʻlishi lozim. Bundan tashqari, tarjima oʻsha asar 
oʻgirilgan tilning andozasiga mos, muvofiq boʻlishi darkor.
201

---

Tarjimon asarning ma’no-mazmunini kuchaytirishi, ba’zan 
susaytirishi mumkin. Tarjimonning interpretatsion pozitsiyasi ikki 
holatga bogʻliq: tarjimaning tabiatan, tillar orasidagi, adabiyotlar 
orasidagi farqlar oqibati hamda kitobxon didi, ehtiyojidan kelib 
chiqadigan zaruriy interpretatsiya; tarjimon maqsadi, qarashlarini 
ifodalaydigan atayin qilingan interpretatsiya. Tarjima jarayonida 
koʻp ma’noli soʻzlar ifoda – obrazlarning bir qirrasini aks ettirish, 
sinonimlar juftidan foydalanish, ayrim baytlarni qoʻshimchalar bilan 
izohlashga zarurat bor. Bu zaruriy sharh (
interpretatsiya
) tarjima 
ijodi qonuniyatidir. Tarjima san’ati ijodiy jarayon ekan, unda 
interpretatsiya unsuri boʻlishi tabiiy. 
Tarjimashunos olim Gʻaybulla Salomov tarjima jarayoni uch 
bosqichdan iborat ekanligini ta’kidlaydi. Bular – quyidagilar:
1) Asl nusxani idrok etish;
2) Asl nusxa interpretatsiyasi;
3) Asl nusxani qayta ifodalash.
1. Asl nusxani idrok etishda matn soʻzma-soʻz idrok etiladi. 
Mazkur bosqichda tarjimon oldida ba’zi bir qiyinchiliklar turadi: 
Bulardan: matnni notoʻgʻri oʻzlashtirish, yaqin tillarda soxta 
ekvivalentlar domiga tushib qolish, matnda ishlatilgan ayrim xos 
soʻzlarning ma’nosiga tushunmaslik kabilar kiradi.
2. Ikkinchi bosqichda tarjimon muallif tomonidan ishlatilgan 
uslubiy omillarga e’tibor qilishi nazarda tutiladi.
3. Uchinchi bosqichda tarjimon muallif tomonidan yaratilgan 
badiiy voqelikni toʻlaligicha idrok etishi kerak. Agar tarjimon 
haqiqiy san’atkor boʻlsa, asarda ishtirok etuvchilarning oʻziga xos 
xarakter xususiyatlarini, tilini, toʻlaligicha idrok etib, keng 
mushohada yuritadi. 
4. Tarjimon voqelikni asarda koʻrsatilgani darajasida bilsagina 
badiiy, haqqoniy tarjima yarata oladi.
Demak, tarjima hamma vaqt muayyan darajada interpretatsiyadir. 
Tarjima interpretatsiyasi toʻgʻri boʻlishi uchun uning ibtido nuqtasiga 
asarning bosh xususiyatlarini asos qilib olmoq kerak, uning obyektiv 
qimmatini saqlash esa tarjimonning maqsadi boʻlishi lozim. 
Tarjima
va 
sharh
istilohlari mazmunan oʻzaro yaqin, kelib 
chiqish jihatidan oʻxshash va vazifadosh soʻzlardir. Arab izohli 
lugʻatlarida oʻzbek tiliga “tarjimon” shaklida oʻzlashgan soʻzning 
oʻzagi ( َمَجْرَت – tarjama) boʻlib, uning bosh ma’nosi – 
tushuntirmoq, 
202

---

izohlamoq, sharhlamoq
dir. Najmiddin Komilovning aytishicha, 
tarjima – forscha “tarzabon” soʻzidan arabiylashib oʻzgargan. 
“Tarzabon”-chiroyli soʻzlovchi, notiq, tili burro kishi degan ma’noni 
anglatadi. “Tarzabon” soʻzi arabcha talaffuzda “tarjumon”ga 
aylanadi. Keyin fleksiya qoidasiga muvofiq bu soʻzdan yangi masdar 
(oʻzak), fe’l va otlar hosil qilingan. Demak, olimning fikricha, 
tarjimon – tarzabonning arabcha tarjimasi, tarjima esa undan hosil 
boʻlgan yangi istilohdir. Bu soʻzlar bora-bora arabiy shaklida 
forsigoʻy va turkigoʻy xalqlar tillariga kirib kelgan. Ammo tarzabon 
arabiylashib, tarjumon boʻlgandan keyin ham nutqni bir tildan 
ikkinchi tilga oʻtkazuvchi shaxsni bildirishdan tashqari, oʻtkir tilli, 
fikrni ravon bayon etuvchi, notiq kishilarga nisbatan ham qoʻllangan. 
Shu zaylda, tarjima sharh bilan ma’nodoshlikda tushunilib kelingan 
va ular bir-birining oʻrnida qoʻllanavergan.
Tarjimada bir-biriga zid qonunlar asosan 4 tani tashkil qiladi:
1. Tarjima nazariyasi qanday boʻlmogʻi kerak. Adabiyot-
shunoslik asosiga qurilishi kerakmi yoki tilshunoslik zamirida 
rivojlanishi kerakmi?
2. Tarjimaning hususiyati qanday boʻlmogʻi lozim: asar hijjalab, 
soʻzma-soʻz tarjima qilinishi kerakmi yoki erkin ijodiy tarjima 
boʻlmogʻi kerakmi?
3. Asl nusxada aks etgan milliy oʻziga xoslikni qanday berish 
lozim. Tarjimada uning oʻzga tilga xos milliy xususiyatlarini berish 
kerakmi yoki uni oʻz milliy andozasiga xos berish kerakmi?
4. Hamma narsani bilib boʻladi, hamma narsani tarjima qilish 
mumkin yoki aksincha, til fikrning qolipi emas, balki dunyoni 
takrorlanmas bir tarzda oʻziga xos idrok qilishdan iboratdirki, 
shuning uchun bir tildan boshqa tilga tarjima qilish mumkin emas.