Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

 
 
 
 
179

---

16- MAVZU 
QOʻLYOZMA MANBALAR 
 
Darsning maqsadi:
ta’limiy maqsad – “Qoʻlyozma manbalar” nazariy ma’lumotlar
asosida oʻrganiladi;
 
a)
tarbiyaviy maqsad – talabalarni mumtoz adabiyotga, ilmga, 
millatga hurmat, kitobsevarlik ruhida tarbiyalash; 
s) rivojlantiruvchi maqsad talabalarni mumtoz adabiy asarlarni 
oʻqishga jalb etish, tadqiqot qilishga maylni uygʻunlashtirish, 
mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish. 
Darsning jihozi: 
adabiy albom, kompyuter, proektor, mavzuga 
oid slayd taqdimoti. 
Dars turi: 
ma’ruza
 
Darsning rejasi:
1.Qoʻlyozma manbalar 
2.Bayoznavislik.
 
Tayanch soʻz va asosiy tushunchalar: 
Bayoz, bayoznavislik, 
bayoznavis shoirlar, ijodkor konsepsiyasi, arab, fors va turkiy tillar, 
noyob qoʻlyozma asarlarning faksimel va albomlari, qoʻlyozmalar, 
turli hujjatlar, rasmlar, xotiralar, fotosuratlarni toʻplovchi, 
saqlovchi va koʻrgazmali materiallar, toshbosma kitoblar va arxiv 
hujjatlari, dunyoviy va diniy ilmlarga oid asarlar. 
Oʻzbek xalqi oʻzining yozuv tarixi va boy yozma merosiga ega. 
Qoʻlyozma merosimizning koʻp qismi arab yozuvida. Arab 
yozuvidagi manbalar qoʻlyozma, toshbosma kitoblar va arxiv 
hujjatlari shaklida boʻlib, ular arab, fors va turkiy tillarda bitilgan 
tarix, madaniyat, dunyoviy va diniy ilmlarga oid asarlardan iborat. 
Bu qoʻlyozmalarda oʻz davri san’ati darajasini ifodalovchi 
miniatyuralar, 
turli 
bezaklar, 
chizmalar 
ham 
mavjud.Ular 
Movarounnahrda kitobatning rivoji haqida muhim ma’lumotlar 
beradi.Mazkur 
kitoblar 
aholining 
turli 
qatlamlari 
uchun 
moʻljallanganligi bilan ham e’tiborga molik. Bunday qoʻlyozma 
fondlar Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimida Abu 
Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti va Alisher 
Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyida mavjud.
180

---

Yozuv nutq bilan bir qatorda ikkinchi aloqa vositasi hisoblanadi. 
Ma’lumki, yozuvlarning eng qadimiysi piktografik yozuvdir. Ular 
togʻ qoyalarida, gʻor devorlarida uchraydi. Bu yozuv belgilari 
maxsus tovush ifodalamay, voqeani yaxlit holda bildiradi. 
Toshdan keyin bigiz, bambuk, teri, papirus, qogʻoz, siyohlar kabi 
yozuv ashyolari yuzaga kela boshlagach, ayrim rasmlarning oʻzlari 
ifodalagan narsaga oʻxshashligi asta sekin yoʻqola boradi. Nihoyat, 
yozuv ayrim soʻzlarni bildiradigan alohida belgilardan iborat boʻlib 
qoldi. Bu ieroglifik yozuvdir. Bunday yozuv eng avval Xitoy bilan 
Misrda paydo boʻlgan. Bu yozuv alifbe yozuvining yaratilishi uchun 
zamin tayyorlab berdi. Uning asosida keyinroq yapon fonetik 
boʻgʻinli (sillabik) va koreys fonetik (alifbo) yozuvi yuzaga keldi. 
 
21-rasm (slayd taqdimoti uchun maxsus) 
Qaysi yozuvning qaysi davrda paydo boʻla boshlaganini bilish 
uchun qoʻlyozma manbalarning qaysi davrga mansubligini aniqlash 
kerak boʻladi. Jumladan, kufiy (X asrgacha keng, XV asrgacha 
siyrak), uygʻur (arab yozuvi tarqalguncha keng, XV asrgacha 
kamroq), nasx (X asrgacha keng), nastaliq (XV asrdan keng) rasm 
boʻlgan yozuvlarini qayerlarda va qaysi davrlarda qoʻllanilganligini 
eslab koʻrishning oʻzi kifoya. 
181

---

Buning ustiga bir paytning oʻzida qoʻllanilgan turli yozuvlarning 
oʻziga xos vazifalari boʻlgani kuzatiladi. Jumladan, arab tilidagi 
ilmiy asarlarga koʻproq nasx xati, forsiydagi adabiy-tarixiy asarlarga 
nastaliq xati lozim koʻrilgan. Forsiy va turkiy matn ichidagi arabiy 
iqtiboslar uchun nasx xati maqul hisoblangan. 
Istiqlol yillari xalqimizning boy qoʻlyozma merosini saqlash, 
boyitish, undan foydalanish, targʻib qilish, tadqiq qilish va nashr 
etish sohasida koʻplab ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Abu 
Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining yangi binosi 
qurildi.Institut fondi 28 mingga yaqin jildga joylashgan 70 mingdan 
ortiq asar, risola, bayozlardan iborat. Fond yillar davomida 
toʻldirilib, boyitib kelinmoqda. Bu yerda 6 mingdan ortiq turli 
qoʻlyozma hujjat, maktublar ham saqlanadi. Alisher Navoiy 
nomidagi Davlat adabiyot muzeyi koʻp asrlik oʻzbek adabiyoti 
namoyandalarining hayoti va ijodiy faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan 
qoʻlyozmalar, turli hujjatlar, rasmlar, xotiralar, fotosuratlarni 
toʻplovchi, saqlovchi va koʻrgazmali materiallar tarzida namoyish 
etuvchi madaniy-ma’rifiy va ilmiy maskandir. 
 
22-rasm (slayd taqdimoti uchun maxsus) 
182

---

Muzeyda alohida qoʻlyozmalar fondidan tashqari Oʻzbekiston 
shoir va yozuvchilari arxivi ham mavjud. Qoʻlyozmalar fondida arab, 
fors va turkiy tillardagi turli fan sohalariga oid qoʻlyozma va 
toshbosma kitoblar, Oʻzbekiston shoir va yozuvchilari arxivida XX – 
XXI asrlarda yashab ijod qilgan oʻzbek shoir va yozuvchilari hamda 
adabiyotshunoslarining qoʻlyozmalari saqlanadi. Bulardan tashqari, 
maxsus ekspeditsiyalar va ilmiy safarlar chogʻida mamlakatimizning 
turli shahar va tumanlaridan topilgan, chet ellardagi ajdodlarimiz 
ilmiy va adabiy merosiga oid materiallar yigʻilib, filmlar qilingan va 
shu asosda qoʻlyozmalar va mikrofilmlar fondi barpo etilgan. 
Qoʻlyozmalar fondida 2000 ga yaqin qoʻlyozma va toshbosma 
kitoblar hamda fotonusxalar mavjud. Mazkur fondlardagi qoʻlyozma 
va toshbosma kitoblarni ilmiy muomalaga kiritishning muhim 
bosqichi boʻlgan tavsiflash va kataloglarini nashr qildirish sohasida 
ham koʻplab ishlar amalga oshirilmoqda. Noyob qoʻlyozma 
asarlarning faksimel va albomlari nashr qilinayotir. Prezidentimiz 
Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimiz yetakchi olimlari bilan 
uchrashuvi, qator ilmiy-tadqiqot muassasalarini Fanlar akademiyasi 
tizimida qaytadan shakllantirish, ularning moddiy-texnik bazasini 
yaxshilash, chet ellarda malaka oshirish, xorijlik olimlar bilan 
hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan farmonlari fan taraqqiyoti, 
xususan, ma’naviy merosimiz manbalari boʻlgan qoʻlyozma asarlarni 
tadqiq etishni yangi bosqichga olib chiqdi. Ayni chogʻda mazkur 
uchrashuv va hujjatlar olimlarning ruhiyatini koʻtarib yubordi. 
Yangicha gʻayrat bilan qoʻlyozma merosimizni har tomonlama 
tadqiq va tashviq etish boʻyicha tadbirlar tizimi ishlab chiqilmoqda. 
Vatanimizda qoʻlyozma merosimizni tadqiq va targʻib etish sohasida 
akademik ilmiy-tadqiqot va oliy ta’lim tizimlarida samarali ishlar 
amalga oshirilayotganligiga qaramay, e’tibor qaratilishi lozim 
boʻlgan masalalar ham mavjud. Oliy ta’lim tizimidagi oʻzbek 
filologiyasi fakultetlarida mumtoz oʻzbek adabiyoti oʻqitiladi. Lekin 
ularda mumtoz adabiyotimizning ayrim jihatlari shakllanishi va 
rivojlanishiga ta’sir oʻtkazgan arab va forsiy tildagi adabiyotning 
xususiyatlari haqida ma’lumot berilmaydi. Zero, Vatanimizdan 
yetishib chiqqan koʻplab ijodkorlar oʻz davrida arab yoki forsiy 
tillarda ijod qilganlar va oʻsha tildagi adabiyotning rivojiga barakali 
ta’sir oʻtkazgan. Bir paytlar Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar 
akademiyasi Qoʻlyozmalar institutida qadimgi turkiy til, oʻrxun-
183

---

yenisey va sugʻd yozuvlari boʻyicha tadqiqotlar olib boradigan 
boʻlim faoliyat olib borardi. Afsuski, ana shu boʻlim ba’zi sabablarga 
koʻra tugatildi. Kelgusida Fanlar akademiyasi tizimidagi biron 
institutda ana shu boʻlim faoliyati qaytadan tiklansa, maqsadga 
muvofiq boʻlardi. Sharq falsafasini qoʻlyozma manbalar asosida 
tadqiq etadigan mutaxassislar tayyorlashga ham alohida e’tibor 
qaratish zarur. Buning uchun mavjud falsafa fakultetlari qoshida 
Sharq falsafasi turli yoʻnalishlarda bakalavriyat bosqichidan boshlab 
oʻrgatilib, unda asosiy e’tibor talaba qaysi xalq falsafasini 
oʻrganayotgan boʻlsa, oʻsha xalq tili va qoʻlyozma asarlarini oʻqiy 
oladigan mutaxassislarni tayyorlashga qaratilmogʻi kerak. Zero, har 
qanday xalq falsafasiga bevosita birlamchi manba asosida milliy 
manfaatlarimiz nuqtayi nazaridan baho bera oladigan oʻz 
olimlarimizni tayyorlashga zarurat sezilmoqda. Adabiy va tarixiy 
manbashunoslik sohasida ham xuddi shunday jihatlarni koʻrishimiz 
mumkin. Bular bilan bir qatorda, xorijiy qoʻlyozma fondlar bilan 
yaqinroq aloqalarni oʻrnatib, ularda saqlanayotgan Vatanimizdan 
yetishib chiqqan allomalarning asarlari elektron bazasini tashkil 
qilish ham zarur. Ma’naviy merosimizning manbalari boʻlgan 
qadimiy yozuvlarimiz va qoʻlyozma asarlarni asrab-avaylash, 
jamlash, foto yoki elektron nusxalarini xorijdan olib kelish, ilmiy 
tadqiq qilish bilan bir qatorda kelgusida ularni yana ham chuqurroq 
oʻrganish, tadqiqotlarning qamrovini kengaytirish va davomiyligini 
ta’minlash uchun malakali mutaxassislar tayyorlashga ham alohida 
e’tibor qaratish lozim. 
“Bayoz”
soʻzining lugʻaviy ma’nosi “oqlik” boʻlib, atama 
sifatida “she’rlar toʻplami”ni anglatadi. Bayozlar odatda ikki yoki 
undan ortiq shoirlar she’rlaridan tashkil topadi. Bayozlar asosan 
mashhur shoirlarning lirik asarlaridan tuzilgan. Bayozlar ma’lum bir 
gʻoya yoki muayyan dunyoqarashni tashviq va targʻib qilmaydi, 
umuman saylab olingan asarlarda davriylik ham boʻlmaydi. Kimning 
she’ridan qanchalik kiritish bayoz tuzuvchining xohishiga bogʻliq 
boʻlgan. Bayozlar sarbayoz (soʻz boshi), lirik she’rlar (asosiy qism), 
xotima va ilovadan tashkil topadi. Ayrim bayozlarda asarlari 
kiritilgan shoirlar nomi mundarija sifatida beriladi. Bu xil toʻplamlar 
mualliflarning oʻzi yoki adabiyot ixlosmandlari va xattotlar 
tomonidan tuzilib, adabiyot targʻibida muhim vazifa bajargan. 
184

---