Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

 
Mashgʻulot 
davomida 
reja 
asosida 
yangi 
mavzuga 
tayyorlanib kelgan talaba quyidagi ma’lumotlarni taqdim qiladi
 
* * * 
Mavlono Jaloliddin Rumiyning ulugʻvor asari – “Masnaviyi 
ma’naviy”sidan olingan shohbaytlarga taniqli shoir va tarjimon 
Sayyid Ne’matulloh Ibrohim tomonidan bitilgan nazmiy sharhlarini 
mutolaa qilishingiz mumkin
.
 
RUMIYONA 
“Masnaviyi ma’naviy”dan olingan shohbaytlarga Sayyid 
Ne’matulloh Ibrohimning nazmiy sharhlari 
“Har kiro joma zi ishqe chok shud,
Oʻzi hirsu jumla aybe pok shud.” 
Ishq bandi ichra qulmen, bastamen,
Ishqdin sohibnazar, barjastamen. 
Jomim ichra toʻldiribdir bodani,
Shoh qilmish men kabi aftodani. 
Qoʻl choʻzur nur arshidin mahfil menga,
Ikki olam xushhavo manzil menga. 
115

---

Koʻkragimda undi dilxun lolalar,
Orzuga doʻndi dilsoʻz nolalar. 
Hajrida, mayliga, ming bor dod etay,
Dod ila ishq xayli koʻnglin shod etay. 
Ikki olam ichra Sen – ey bor Xudo,
Bandani bu baxtidin qilma judo! 
Tiyra xokimni 
saropo
64
nur qil,
Oʻz tajalling bahrida mastur qil! 
“Kimni gar Ishqdin yaqosi boʻlsa chok,
Barcha hirsu, barcha aybdin boʻldi pok.” 
1993 – 2001-yy.
Mavlono Soniy Yormuhammad ibn Pirmuhammad Toshkandiy 
oʻz davrining mashhur shoiri edi. Manbalarga koʻra, u she’r 
yozishdagi murakkab janr hisoblangan “muammo” vaznida yetuk 
boʻlgan. Fors tilida bu vaznda ijod qilganlar ichida Abdurahmon 
Jomiy yetakchi hisoblangan boʻlsa, undan soʻng Yormuhammad 
Toshkandiy tan olingan. Unga “Soniy” nisbati berilishi ham ayni shu 
boisdandir. Alisher Navoiyning iltimosiga binoan, Yormuhammad 
Toshkandiy Mirhusayn ibn Muhammad Sheroziyning muammosiga 
sharh yozgan. U oʻz ijodining dastlabki davrlarida Hirotda yashab, 
keyinchalik Toshkentda qoʻnim topgan. Shuningdek Yormuhammad 
Toshkandiy tomonidan “Abdurahmon Jomiy muammosiga sharh”, 
“Mavlono Shahob muammosiga sharh”, “Qirq hadisga sharhlar” va 
boshqa asarlari yozilgan. 
XVI asrning mashhur shoiri, xattoti va tabibi Boqiy Toshkandiy 
faoliyatini alohida ta’kidlash joiz. U ilm-fan homiysi sifatida ham 
mashhur boʻlgan. Boqiy Toshkandiy mohir xattot sifatida bir qancha 
kitoblarni koʻchirgan. Shoir va adabiyotshunos Xoja Hasan Nisoriy 
“Muzakkir al-ahbob” (“Doʻstlar qaydnomasi”) kitobida shunday 
yozadi: “Mavlono Boqiy turkiy tilda ijod qiluvchi shoirlardan 
sanaladi. U oʻz ijodining ayni shu jihati bilan shuhrat qozongan”. Oʻz 
davrining olimi va ziyolisi sifatida Jamil Mirak Toshkandiy (XVI–
XVII) ham taniqli boʻlgan. Zamondoshlari uni iste’dodli shoir va 
hattot deb bilishgan. Uning she’rlari Mutribiyning “Tazkirat ash-
64
Saropo – boshdan-oyoq.
116

---

shuaro” asariga kiritilgan. Uning gʻazallari uslubi va shakli jihatidan 
aniq, ravon va mukammal boʻlgan. 
XVII–XVIII asr shoirlari ichida asli ismi Shohakim boʻlgan 
Xolis Toshkandiy oʻzining dostonlari bilan ajralib turadi. Uning 
ijodkorlik salohiyati 
“Yusuf va Zulayho”, “Iskandarnoma”, 
“Vafotnoma”, “Ayyub paygʻambar qissasi”
va boshqa asarlarida oʻz 
aksini topgan. Uning dostonlari keng kitobxonlar ommasi uchun 
tushunarli va ravon sodda xalq tilida yozilgan. Xolis Toshkandiy 
nafaqat shoir, balki yetuk tarjimon sifatida ham shuhrat qozongan 
boʻlib, Mirza Sodiq Munshiy Jondorning “Shahanshohlar dahmasi” 
asarini hamda xalq dostoni hisoblangan “Zevarshoh haqida qissa”ni 
fors tilidan turkiyga oʻgirgan. Toshkentda tugʻilib, umrining koʻp 
qismini shu yerda oʻtkazgan shoirlardan yana biri Badriddin 
Chochiydir. Uning gʻazallari, qasidalari va ruboiylari koʻplab sharq 
mamlakatlarida ma’lum va mashhur boʻlgan. U umrining soʻnggi 
yillarini Hindistonda oʻtkazgan. Ijtimoiy hayotdagi ahamiyati uning 
“Faxr az-Zamon” nomini olishiga sabab boʻldi. 
Taniqli 
muarrix, 
1810-yilda 
Shayxontahur 
dahasining 
“Qoryogʻdi” mahallasida tugʻilgan Muhammad Solihhoʻja 
Toshkandiy ham shu davrda yashab ijod etgan. Uning “Tarixi jadidai 
Toshkand” asari Toshkent tarixi boʻyicha muhim manba hisoblanadi. 
Toshkent adabiy muhiti vakillaridan yana biri Shoxoja Hakim ibn 
Sharifxoja – Shohiy Toshkandiydir. Toshkentning “Oqmachit” 
mahallasida tugʻilgan bu kishi xalq orasida shoir, olim, tabib va 
ilgʻor qarashlarga ega ziyoli sifatida tanilgan. Shohiy Toshkandiy 
Yunusxon madrasasida mudarrislik qilgan. Shu bilan birga 
Sharqning qator mamlakatlari, jumladan, Turkiya, Suriya, Misr, Iroq, 
Saudiya Arabistoni va boshqa joylarni kezib chiqqan. 
Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan va madaniyatning 
barcha sohalarida rivojlanish jarayonlari yuz bergan. Oʻz navbatida, 
Toshkent ham ilm-fan, madaniyat, ma’rifat va adabiyotning umumiy 
yuksalishiga oʻz hissasini qoʻshgan. XV–XIX asrlarda faoliyat 
koʻrsatgan olimlar, muarrixlar, tabiblar, xattotlar, shoirlar va boshqa 
ziyoli ma’rifatparvarlar hayoti, faoliyati, ilmiy merosiga doir 
ma’lumotlarni tarixiy izchillik asosida oʻrganib chiqilganda Shosh 
zamini barcha davrlarda jahon ilm-fani va madaniyati xazinasiga 
juda koʻplab olimu fozil zotlarni yetkazib berganing guvohi 
boʻlamiz. 
Toshkent madaniyati tarixida oʻchmas iz qoldirgan 
117

---

siymolar – Toshkent xattotlaridir. Chunonchi, buyuk mutafakkir 
Alloma Taftazoniy (1322–1390) ning shogirdi Jamshid Shoshiy 
(XIV asr) 1358-yilda Mahmud Zamaxshariyning “Kashshof” asarini 
nasx xati bilan koʻchirgan. Hozir bu nodir qoʻlyozma Oʻzbekiston 
Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda. 
Abduvadud Kotib nomi bilan mashhur Abdulvadud ibn Xoja 
Abdulvasi’ Shoshiy (XIV–XV asrlar) taniqli olim Abdulloh Xatib 
Tabriziyning “Mushkot al-masobih” asarini nasx xati bilan 
koʻchirgan. 
Sharh ilmining fundamental asosi ilohiy kalom – Qur’oni
karim nuzuli jarayonida shakllandi. Qurʼon (arab. 
نآرق لا
oʻqimoq 
qiroat qilmoq) –musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi. Islom 
eʼtiqodiga koʻra, Qurʼon vahiy orqali Muhammad paygʻambarga 
610–632-yillar 
davomida 
nozil 
qilingan 
Allohning 
kalomi 
(Kalomulloh). Qurʼon “Kitob“ (yozuv), “Furqon” (haq bilan 
botilning orasini ayiruvchi), “Zikr” (eslatma), “Tanzil” (nozil 
qilingan) kabi nomlar bilan atalib, “Nur” (yorugʻlik), “Hudo” 
(hidoyat), 
“Muborak” (barakotli), “Mubin” (ochiq-ravshan), 
“Bushro” (xushxabar), “Aziz” (eʼzozlanuvchi), “Majid” (ulugʻ), 
“Bashir” (bashorat beruvchi), “Nazir” (ogohlantiruvchi) kabi soʻzlar 
bilan sifatlangan. Islom olamida Qurʼon musʼhaf nomi bilan ham 
mashhur. Islom ulamolari Qurʼonning 30 xil nom va sifatlarini sanab 
oʻtganlar. 
Islom tarixiga oid manbalarda keltirilishicha, Qurʼon nozil 
boʻlishi milodiy 610-yil boshlangan. Muhammad paygʻambar 40 
yoshda Makka shahri yaqinidagi Hiro gʻorida chuqur tafakkurga 
berilib oʻtirgan bir paytda Jabroil farishta “Iqro” (“Oʻqi”) deb 
boshlanuvchi “Alaq” surasining avvalgi 5 oyatini keltirdi. Bu jarayon 
Makkada 13 yil, Madinada 10 yil, hammasi boʻlib 23 yil davom 
etgan. Qurʼonning nozil qilinishi islom aqidasi boʻyicha ramazon 
oyining 27-kuniga oʻtar kechasi yuz bergan. Shuning uchun ham bu 
oy muqaddas hisoblanib, roʻza tutilgan kunning 27-kechasi laylatul-
qadr, yaʼni qadrli, ilohiy qudrat namoyon boʻladigan, bandalarning 
bir yillik taqdiri hal qilinadigan (qadr – taqdir, oʻlchov) tabarruk 
kecha deb ulugʻlanadi. 
Qurʼon sura va oyatlarining nozil boʻlish tartibi voqealarning 
rivojiga qarab davom etgan. Ilk islom davrida nozil boʻlgan suralar, 
118

---

asosan, Allohning yagonaligi, borliqning mutlaq ilohi, dunyodagi 
barcha narsalar uning borligidan darak beruvchi dalil ekani, islom 
taʼlimotida belgilangan aqidaviy tushunchalar – farishtalar, 
paygʻambarlar, muqaddas kitoblar, oxirat, jannat va doʻzaxning 
haqligi toʻgʻrisida edi. Paygʻambar va musulmonlarga ogʻir kelgan 
Makka davrida sabr-bardoshga chaqiruvchi, din yoʻlida chekilgan 
mashaqqatlar uchun ulugʻ ajru mukofotlar borligi haqidagi oyatlar 
nozil 
etilgan 
boʻlsa, 
musulmonlar 
jamoasi 
shakl-langan 
Madinadavriga diniy marosim va ijtimoiy munosabatlarni tartibga 
solishga bagʻishlangan oyatlar toʻgʻri keladi. Paygʻambarga diniy 
masalalar boʻyicha berilgan savollarga u vahiy orqali nozil qilingan 
oyatlar bilan javob berar edi. 
Qurʼonning boʻlimlari sura deyiladi, uni shartli ravishda bob 
bilan taqqoslash mumkin. Har sura oyatlarga boʻlingan. Qurʼon 114 
sura, 6236 oyatdan iborat. Har bir suraning oʻz nomi bor. Oyatlar esa 
tartib raqami bilan berilgan. Suralarning nomlari uning boshida 
kelgan soʻzdan olingan yoki zikri koʻproq kelgan narsalar, voqealar 
yohud asosiy qahramon nomi bilan atalgan. Keyinchalik oʻqish va 
yodlash oson boʻlishi uchun Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf 
(hukmronlik yillari 694–714) koʻrsatmasiga binoan Qurʼon 30 qism 
(arab.juz, fors. pora)ga boʻlingan. Qurʼonda birinchi kelgan “Fotiha” 
surasidan keyingi suralar katta, oʻrtacha va kichik suralar tartibida 
joylashgan. 2-Baqara surasi 286 oyatdan, eng qisqa Kavsar surasi 3 
oyatdan iborat. Eng qisqa oyatlar “Toho” va “Yosin”, eng uzun oyat 
“Baqara” surasining 282-oyatidir. Suralar nozil boʻlish vaqti va 
joyiga koʻra 2 ga: hijradan oldin nozil boʻlgan suralar – “Makka 
suralari” (610–622 yillar, 90 sura) va hijradan keyin nozil boʻlgan 
suralar – “Madina suralari” (622-yildan, 24 sura) ga ajratiladi. 
Qurʼon matnining koʻp qismi Alloh bilan soʻzlashish, islom 
dushmanlari yoki undan ikkilanuvchilar bilan munozara qilish 
shaklida berilgan.