Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti “maktabgacha ta’lim” kafedrasi

1.3 Suratlar bilan o’tkaziladigan suhbatlar

Suratlardan lug‘at ishining barcha vazifalariia hal etishda foy-

dalaniladi. Bu mashg‘ulot turida tarbiyachining nutqi, ya’ni uning tu-

shuntirishi, yangi so‘zlami aytishi, bolalarga ma’lum bo‘lgan so‘zlar

bilan yangi so‘zlaming ma’nosini taqqoslashi va hokazolar asosiy

o‘rin egallaydi. Buning natijasida bolalarning lug‘ati boyib boradi,

ular suratdagi tasvirlami ko‘rishga va tushunishga o‘rganadilar. Bi-

roq tarbiyachi suratdagi tasvirlar haqida gapirib berish jarayonida bo­

lalarga murojaat etadi, ularga ma’lum bolgan so‘ziami faollashtirish

usulidan foydalanadi. Tarbiyachi suratlardan bolalar kuzatishi lozim

bo‘lmagan obyekt, ya’ni narsa va buyum, hodisalar, hayvonlar qush-

lar va o‘simliklar, ayrim tabiat manzaralarining aynan o‘zini ko‘rsata

olish imkoni bo‘lmagan hollardagina foydalanadi. Masalan, yowoyi

hayvonlar, ulaming belgilari, ayrim uy hayvonlari (sigir buzog‘i bi­

lan, tuya bo‘talog‘i bilan, eshak xo‘tigi bilan va hokazolami), shahar

va qishloq hayoti, kishilar faoliyati va hokazolar bilan tanishtirishda

suratlardan keng foydalaniladi. Shahar maktabgacha ta’lim muassa-

salarining bolalari surat orqali qishloq hayoti bilan tanishganlarida

ular dehqonlaming mehnati bilan bog‘liq bo‘lgan xirmon, paxtakor,

paxtazor, paxta terish mashinasi, zangori kema, bunker, jo ‘yak, egat kabi scfzlarni bilib oladilar. Qishloq maktabgacha ta’lim muas-

sasalaridagi bolalar esa suratlar yordamida shahar hayoti bilan tani-

shadilar va bekat, shohko‘cha, chorraha, haykal, yodgorliklar, sve

tofor kabi so‘zlar va ularning ma’nosini bilib oladilar. Shuningdek,

suratlardan bolalami sayohatda, sayrda kuzatganlari yuzasidan olgan

bilimlarini aniqlash va mustahkamlash maqsadida foydalaniladi.

Bolalar hayotda ko‘rgan, ularga tanish bolgan buyumlar, narsa va

hodisalami suratda ko‘rib, tez bilib oladilar va tushunadilar, bevosita

kuzatish vaqtida aniqlay olmagan, ko‘rish imkoni bo‘lmagan belgi-

lami, qismlami bilib oladilar. Masalan, uy hayvonlarini, qushlami,

transport vositalarini va boshqalami kuzatganda ko‘p narsalar bolalar

uchun noaniq bo‘ladi. Aytaylik, bolalar maqsadli sayrga chiqqanla-

rida tovuqlami kuzatadilar. Mana shu kuzatishda bolalar xo‘rozning

baqbaqasini, tojini yoki oyoqlaridagi panjalarini, panjalaridagi tir-

noqlarini sezmay qolishlari mumkin. Suratda esa bu aniq tasvirlan-

gan bo‘lib, bolalar xo‘rozning tashqi tuzilishini tasvirlashganda bu

ularning diqqat markazida turadi va pat, toj, baqbaqa, panjalari kabi

so‘zlar bilar. lug‘atlari yanada boyiydi. Suratda tasvirlangan narsani

to‘g‘ri tushunish fikrlash mas’uli bo‘lib hisoblanadi. Bolalar surat yu­

zasidan yuri :gan fikrlarini, hosil qilgan tushunchalarini, taassurotlari-

ntso‘z vositisida boshqalarga bildiradilar. Suratda tasvirlangan narsa

va buyumlarni, hodisalaming nomlarini, ularning belgilarini, sifat va

xossalarini >o‘z bilan ifodalaydilar, sayr va sayohatda ko‘rgan narsa-

lari bilan taqqoslaydilar, suratdagi tasvirlar haqida gapirib beradilar.

«Suratlar ko‘rsatish va ularning mazmunini gapirib berish tar­

biyachining bolalarga yaqinlashuvida eng yaxshi vositadir», - deb

ko‘rgazmali ishni yuqori baholaydi K.D.Ushinskiy. Suratlami

ko'zdan kechirish va u haqda suhbat mashg‘ulotlari har oyda bir

marta rejalashtiriladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun

mashg‘ulotlarda foydalaniladigan suratlar maxsus nashr etiladi.

Y.G.Baturinaning «Biz o‘ynayapmiz», «Avtobusda ketyapmiz», «Uy

quryapmiz» « 0 ‘rtog‘imizga ko‘maklashyapmiz», «Koptokni qutqar-

yapmiz», «Chana uchyapmiz» suratlari, O.I.Solovyovaning «Bizning

Tanya», «Tanyaning kabutarlari», «Kimning qayiqchasi?», «Yozda»

suratlari, S.A. Veretennikovaning «Uy hayvonlari», «Mushuk bolalari

bilan», «Quyonlar», «Echki bolalari bilan», «Ot toychog‘i bilan»,

«Qo‘ylar qo‘zichoqlari bilan», «Tovuqlar» suratlari shular jumlasiga

kiradi. Ushbu suratlar bo‘yicha mashg‘ulotda bolalar likopcha, kosa,

chinni lagan, qoshiqcha, yeyapti, artyapti, ushlab turibdi, salfetka

so‘zlarini bilib olishadi. «Maktabgacha ta’lim muassasalarida ar-

cha bayrami», «Bolalar tovuq, jo‘jalami boqishyapti», «Tipratikan-

lar», «Quyonlar», «Olmaxonlar», «Tulki», «Bo‘rilar», «Oq ayiqlar»,

«Arslonlar», «Yo‘lbarslar», «Fillar», «Maymunlar» nomli rasmlari,

L.A. Penevskaya, Y.I. Radinaning «Buvimnikiga - mehmonga», «Shar

uchdi», «8 Mart bayramiga onamga sovg‘a», «Maktabda», «Ishga»,

«Shahar ko‘chasi», «Anhorda», «Aziz mehmonlar» nomli suratlari,

bulardan tashqari, qishloq maktabgacha ta’lim muassasalari uchun

F.F.Sovetkinva V.I.Chistyakovning «Bolalar bog‘chasi», «Oila», «Hov-

li>>, «Qishloq ko‘chasi», «Anhorga» nomli suratlari, O.I.Solovyova va

ОA.Frolovaning «Qadrdon dalalar», «Qishloqda bolalar bog‘chasi»,

«Qishloq otxonasida», «Qishloq bog'ida» va boshqa suratlar.

Bolalar o‘z lug‘atlarini transport turlarini tasvirlovchi suratlami

ko‘rib chiqish («Hayajonli uchrashuv» , «Buvimnikiga-mehmonga»,

«vokzalda» va boshqalar) va u haqdagi suhbat mashg‘ulotlari orqali

bcyitib boradilar. Ular bilan tanishish orqali bolalar uchun perron,

v.' kzal, relslar, bekat, yo‘lovchilar vagoni, yuk vagoni, pristan, pa

Ittba kabi so‘zlar tushunarli bo‘ladi. Suratlar bo‘yicha o‘tkaziladigan

mashg‘ulot tarbiyachidan katta tayyorgarlikni talab etadi. Tarbiyachi

surat bo'yicha o‘tkaziiadigan mashg'ulotga tayyorgarlik ko‘rar ekan,

u awalo, surat mazmuni bilan yaxshilab tanishib chiqishi kerak. So‘ng

suratlami ko‘rib chiqish natijasida bolalar nimalami o‘zlashtirishlari

lozimiligini, qaysi yangi so‘zlami esda saqlashlarini va uning mazmuni­

ni tushunib olishlarini, suratlami ko‘rib chiqishdagi izchillikni, bolalar

diqqatini nimalarga qaratishni va ular yuzasidan beriladigan savollami

o‘ziga belgilab qo‘yishi lozim. Savollar qisqa va aniq bo‘lishi, bola­

lar tajribasiga asoslanishi, ularga fikr yuritishni, boshlang‘ich - oddiy

xulosalar chiqara olishni o‘rgatishi kerak. Shuningdek, tarbiyachi su­

ratlar bo‘yicha mashg‘ulotni qanday boshlash va yakunlashni o‘ylab

qo‘yishi, mavzu mazmuniga mos she’rlar, topishmoqlar, maqollar, tez

aytishlar, kichik hikoyalar ham tanlashi kerak.

Suratlar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda bolalarni

so‘zlashuv nutqiga (dialogik) o‘rgatish. Suratni ko‘rish va u haqida

suhbat mashg‘ulotining uslubiyoti xuddi kuzatish mashg1 ulotining

uslubiyotiga o‘xshashdir.