A’jiniyaz do’retiwshiliginde tuwilg’an jer

A’JINIYAZ DO’RETIWSHILIGINDE TUWILG’AN JER
1.Kirisiw
A) A’jiniyaz babamizdin’ a’debiyatimizg’a kirip keliwi
2.Tiykarg’I bo’lim
B) A’jiniyaz babamizdin’ tuwilg’an jer temasindag’i ishki tolg’anislari
D) A’jiniyaz babamizdi tanitqan “BOZATAW” poemasi
3.Juwmaqlaw
Kirisiw
XIX a’sirdegi qaraqalpaq a’debiyatinin’ en’ ko’rnekli wa’killerinin’ biri A’jiniyaz Qosibay ulinin’ do’retiwshiligi o’z zamanlaslarina qarag’anda a’dewir o’geshelikke iye. Ol o’z zamaninin’ oziq oyli ziyalisi sipatinda arab, parsi ha’m tu’rkiy tillerin jaqsi o’zlestirgen ayriqsha talantli so’z sheberlerinin’ biri boldi.
A’jiniyaz Qosibay uli 1828-jili Moynaq rayoninin’ “Qamis bo’get” degen jerinde tuwiladi. Ata-babalari baliqshiliq, an’shiliq ha’m egin egip ku’n ko’retug’in adamlar bolg’an. A’jiniyazdin’ a’kesi Qosibay, onin’ akesi Baltabek, arg’i atasi Aqjigit o’z da’wirinin’ batir adamlari bolg’anligi ma’lim. Anasi Na’ziyra so’zge sheshen, o’z da’wirinin’ dilwar hayallarinin’ biri bolg’an. Da’stanlardi jaqsi bilgen. A’sirese, juwap aytista aldina adam salmaytug’in taqiwa adam bolg’anlig’I seziledi. A’kesi Qosibay da shayir ha’m mergen adam sipatinda ko’zge tusken.
A’jiniyaz jaslayinan-aq oqiwg’a berilgen, ziyrek bala bolip o’sedi. Biraq onin’ jaslayinan anasinan ayirilip qaliwi, ko’p g’ana qiyin jag’daylardi bastan keshiriwine sebepshi boladi. Ol da’slep Xojamurat iyshan medresesinde ta’lim aladi. Biraq ansinin’ tosattan qaytis boliwi onin’ oqiwin uziliske tu’siredi. U’ydegi otin-sho’pke qaraw, u’kelerin ta’rbiyalaw jas A’jiniyazdin’ moynina tu’sedi. Ol qalay bolmasin o’z bilimin jetilistiriw ustinde oylana baslaydi. Usinday jag’daylarda onin’ tuwisqan dayisi Elmurat axun og’an o’zinin’ ja’rdem qolin sozadi. “Jiyenimdi o’zim ta’rbiyalayman”,-dep A’jiniyazdi o’z medresesine alip ketedi. Elmurat Buxaranin’ Mirarab medresesin pitkergen, o’z da’wirinin’ bilimli adamlarinin’ biri edi. Ol diniy kitaplar menen bir qatarda Shig’istin’ belgili klassikleri Ferdawsiy, Saadiy, Hafiz, Nawayi, Bedil shig’armalarin jaqsi o’zlestirgen. A’jiniyazdin’ bul jerge keliwi o’z bilimin jetilistiriwge u’lken jol aship berdi. Keshte medresenin’ o’jrelerinde qalip, Nawayi ha’m Hafiz g’zellerin ejelep oqiwi na’tiyjesinde onin’ poeziyag’a bolg’an iqlasi kem-kemnen ku’sheye basladi.
A’jiniyaz on alti jasinda Nawayinin’ diywanin ko’shirgenligi haqqinda mag’liwmat bar. Biraq, A’jiniyaz on jeti jasina kelgende Elmurat axun tosattan qaytis boladi. Endi A’jiniyaz bilimin bunnan da joqari ko’teriw ushin o’zine sa’ykes ustaz taba almay qaladi. Sonin’ ushin da ol:

Zamanimiz yoqtur yigit yurmaga,
At minip ton kiyip, da’wran surmaga,
Men baxti qarag’a ta’lim bermaga,
Na’yleyin hesh adam shiqpas dildarim.
-dep jazip o’zinin’ ishki ha’wirin qosiq arqali bildiredi.
Xiywa medreselerinde oqiwg’a tilek bildirgen A’jiniyaz en’ aqirinda sol waqittag’I ashamaylilardin’ belgili mupti menen qazilarinan bolg’an Tog’uz qazi menen Molla Qorazlardan ja’rdem soraydi. Usinday sebepler menen ol Xiywanin’ Sherg’azi medresesine oqiwg’a kiredi. Son’inan Qutlimurat inaq medresesinde ta’lim aladi.
Xiywanin’ Qutlimurat inaq medresesinin’ aldinda 1841-1844-jillarda qaraqalpaq a’debiyatinin’ klassigi A’jiniyaz Qosibay uli oqig’an degen jaziwlar jazilg’an.
A’jiniyaz Xiywa medresesin tamamlag’annan son’ ko’p jillar dawaminda Qazaqstanda sayaxatta bolg’an. Shayirdin’ Qazaqstanda boliwin alimlar eki turde boljaydi. Birinshi topardag’I alimlar bul jag’daydi xan siyasati menen baylanistirip, “Qazaqstan dalalarinda islam dinin ken’nen tarqatiw ushin Xiywadan jiberilgen ulamalar arasinda A’jiniyaz da bolg’an”,-dep ta’riypleydi.
Ekinshi topardag’I alimlar bul waqiyani A’jiniyazdin’ atstirilg’an qizinin’ birden jog’alip ketiwi, bul is negizinen A’jiniyazdin’ dushpanlari ta’repinen uyimlastirilg’an. Sebebi, A’jiniyaz su’yip qalg’an qiz ju’da’ gozzal bolip, og’an qosiliw ushin ko’p jigitler talaban bolg’an. A’jiniyazdin’ Xiywada jurgeninen paydalanip, qarsilaslari en’ ol qizdi bir jigitke zorlap alip alip qaship tu’rkmenler arasina jiberedi de, “Qiz Qazaqstang’a qaship ketken”,-dep so’z tarqatip jiberedi. A’jiniyaz ilajsiz sol qizdi Qazaqstang’a izlep barip ol jaqta birneshe doslar arttirg’an.
Shininda da, en’ da’slep A’jiniyazdin’ Qazaqstang’a o’z qalin’lig’in izlep barg’ani da duris. Bul jumbaqtin’ to’rkini shayirdin’ “Shiqti jan”, “Molla Erime” qosiqlarinda aniq aytilg’an. Misali:
Tapmadim heshbir xabar, gezip ja’ha’nnin’ kishwarin,
Aqli hushim qatti izlep ol zalimnin’ duxtarin.
(Shiqti jan)“Duxtar” so’zi parsi tilinde qiz mag’anasin an’latdi.
Biraq A’jiniyaz mahbubin izlep taba almaydi. Tabiwi da mu’mkin emes edi.
A’jiniyaz Qosibay uli Qazaqstan dalalarinda birinshi ma’retebe jigirma jaslarinda 1845-1846-jillar shamasinda bir jilg’a shamalas bolip qaytqan. Son’inan o’z awilina kelip ashamayli ruwi ayilli tiyresinen Hamra degen qizg’a u’ylengen. Onnan Nag’metulla, Habibulla, Niyetulla degen u’sh bala ha’m Hu’rzada atli bir qiz tuwiladi.
Ajiniyaz Qosibay uli 1858-1859-jillardag’I Qon’irat ko’terilisinin’ tek qatnasiwshisi g’ana emes, onin’ basshilarinin’ biri boldi. Sonin’ ushin da, ol ko’terilis bastirilg’anan keyin Xiywa ha’meldarlari ta’repinen tutqing’a alinip, Tu’rkmenstannin’ Tashawiz wa’layatinin’ a’tirapinda jer awdariwg’a jiberiledi. Aradan u’sh jil o’tkenen keyin ol tutqinnan qaship qutiladi. Biraq ja’ne Xiywa ha’meldarlarinin’ quwdalawina ushirap Qazaqstang’a ketiwge ma’jbu’r boladi. Usilay etip, onin’ o’mirinin’ ko’pshilik bo’legi Qazaqstan, Tu’rkmenstan dalalarinda o’tedi.
A’jiniyaz Tu’rkmenstanda ju’rgen ku’nlerinde belgili tu’rkmen klassigi Maqtimqulinin’ qosiqlarin qunt penen u’yrengen. Usig’an baylanisli ol Maqtimqulinin’ ko’p g’ana qosiqlarin o’z do’retpesine qosip ken’eytip jazg’an.
Qazaqstanda ju’rgen da’wiri Ajiniyazdin’ shayirliq shen’berinin’ en’ jetilisken gezleri dep qarawg’a boladi. Bul saparda da, A’jiniyaz u’sh jilday o’mirin Qazaqstanda o’tkizgen. “Ellerim bardi”, “Megzer”, “Barmeken”, “Bardur”, “Ayrilsa”, “Qash-qash” ha’m “Xoshlsiw” du’rkinindegi qosiqlarin jazg’an. A’jiniyaz qirg’a u’shinshi ma’retebe barg’aninda Qojban degen bayg’a u’sh jil dawaminda molla bolip jallang’an. Bunan keyin ol o’zinin’ tuwilg’an awilinan hesh jaqqa shiqpag’an. Bozataw, Qamis bo’get, Jetim o’zek degen jerlerde mektep aship, jergilkli xaliq balalarin oqitqan. Do’retiwshilikke berilip qosiqlar jazg’an.
Ko’rnekli shayir 1878-jili eliw to’rt jasinda qaytis bolg’an. Shayirdin’ denesi Quwanda’ryanin’ Quwsiriq qoyimshilig’ina jerlengen.
A’jiniyaz babamizdin’ tuwilg’an jer temasindag’i ishki tolg’anislari

A’jiniyazdan bizge ha’r qiyli temada jazilg’an bir ju’z eliwge jaqin lirikaliq qosiqlari miyras bolip qaldi. A’jiniyaz lirikasin birneshe temalarg’a bo’lip qaraww mu’mkin. Ol negizinen muhabbat lirikasinin’ sheberi boliwi menen bir qatarda, lirikada ta’riyip, tuwilg’an jer, Watandi su’yiw ha’m didaktikaliq tolg’anislardi qa’sterley alg’an shayir. Sonin’ ushin da onin’ lirikasin:

• 
  Tuwilg’an jer temasi ha’m o’z da’wirine bolg’an ko’zqaraslarin sa’wlelendiriwshi lirikasi,
  
• 
  Filosofiyaliq mazmundag’I lirikasi,
  
• 
  Didaktikaliq mazmundag’I lirikasi,
  
• 
  Muhabbat lirikasi – dep bo’liw mu’mkin.
  

Harqanday shayir oz xalqinin’ a’diwli perzenti bolip esaplanadi. Demek, solay eken, ol birinshi gezekte o’z tuwilg’an jerin Watanin, xalqin jirlaydi. Shayirlar o’zinin’ tuwilg’an elin basqa xaliqlarg’a tanitiwg’a ha’reket jasaytuginligi so’zsiz. Usinday sebepler menen A’jiniyaz ko’plep tariyip qosiqlarin da jazg’an. Misali onin’ “Ellerim bardi” qosig’I Qazaqstanda bolg’an saparinda Qizil Orda u’lkesinin’ itibarli baylarinan bolg’an Qojbannin’ soraniwi boyinsha jazilg’ani ma’lim. Bul qosiq ta’riyip usilinda jazilg’an bolip, o’z xalqin u’lken maqtanish sezimleri menen jirlag’an shayirdin’ ju’rek debdiwleri dep qarawg’a boladi. A’jiniyaz qazaq baylarinan bolg’an Qojbang’a o’zinin’ tuwilip o’sken elin u’lken maqtanish sezimleri menen bayan etken. Shayir Urgenishhten baslap Aral ten’izine shekemgi araliqti tilge aladi. Bul jerlerdin’ go’zzal ta’biyatin, baylig’in, xaliqtin’ awizbirshiligin, milliy etnografiyaliq o’zgesheligin aytadi. A’jiniyaz o’z qosig’in tariyxiy etnografiyaliq temada jazadi. Ajiniyaz bul qosiqta:
Jilinda miywelep u’sh ret pisken,
Ati su’tilmektey jemisim bardi,
Qirinda qizarip pisken gewirek,
Qawinday mazali jemisim bardi,
Sho’binde sha’pa’a’t, qusinda kiye,
Ten’iz etwginde bolar qanshiye.
-dep jazip sahra jemislerine ta’n bolg’an qawin, su’tilmek, sobiq, gewirek, qaramiqlardi da maqtanish penen tilge aladi.
A’jiniyazdin’ “Bardur” qosig’I da usinday temag’a qurilg’an. Negizinde, bul qosiq ekinshi ma’retebe qirg’a barg’aninda jazilg’an. Sebebi, bul qosiqta sol da’wirge ta’n bolg’an qaraqalpaq jigitleri menen qizlarinin’ sipatlamsi beriledi. Shayir bul qosig’I arqali o’z elinin’ suwi mol diyqanshiliqqa qolayli bay ta’biyatin, quslari menen an’larin, danishpan alimlari menen qiz-jigitlerinin’ ma’rtlik isleri menen a’dep-ikramlilig’in bar talanti menen sheber ta’riyplep su’wretlegen. A’jiniyaz poeziyasinda tuwilg’an jer, Watan temasi en’ basli oring’a ko’teriledi. Ol tuwilip o’sken elin shin mag’anasinda sag’inadi. Bul ideya filosofiyaliq qosiqlarinda da ken’nen orin alg’an. Ma’selen, onin’ “Ayrilsa” qosig’in alip qarayiq, qosiq Maqtimquli poeziyasinan ta’sirlenip jazilg’ani menen de, bunda shayirdin’ o’zine ta’n bolg’an ko’p g’ana da’rtli izlenisleri bar. Misali:
Elinen ayirilg’an diywana bolar,
Yarinan ayirilg’an biygana bolar,
Ha’rreler usha almay pa’rwana bolar,
Uyasi buzilip paldan ayrilsa.

G’osh jigittin’ da’wleti bar basinda,
Ha’m ag’asi, ha’m inisi qasinda,
Ha’rkim o’z elinde ten’i-tusinda,
Yigit qa’dri bolmas elden ayrilsa.

Bul qosiq qatarlarin shin ma’nisindegi hikmetli so’z sipatinda qarawg’a boladi. Bunda harqanday adamnin’ o’z elin su’iyiwi ha’m qa’sterlewi kerekligi ayqin aytilg’an.