Ajiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti súwretlew óneri hám texnologiyaliq tálim fakulteti

Injenerlik grafikasinin’ basqa pa’nler menen baylanislari
Buyımdıń forması hám ólshemleri haqqında tolıq maǵlıwmat beretuǵın suwret
kompleks sızılma yamasa sızılma dep ataladı. Sızılmalarsız qandayda bir buyımdı yamasa onıń detallarini, qurılıs jumısların anıq atqarıp bolmaydı1. Sızılmashılıq páni texnikalıq sızılmalardı tuwrı dúziw usılların uyretedi. Sızılmashılıq pán hám texnikanıń «texnikaviy tili» esaplanıp, ol barlıq konstruktorlar, injener-texnikalıq xızmetkerler, 1 Yu. A. Ibragimov, Z. S. Yakubova “Sızılmalardı oqıw hám elektronik sxemalar” sanaat, qurılıs hám awıl xojalıǵı salasında isleytuǵın qánige hám jumısshılar ushın birden-bir internatsional til bolıp tabıladı.
Sızılma geometriya injenerlik grafikasınıń teoriyalıq tykari esaplanadı.
Sızılma geometriya páni sızılmalardı dúziw, olardı oqıw nızam hám qaǵıydaların
uyretedi. Sızılma geometriya studentlerdiń keńislikdegi qıyalların, dóretiwshilik pikirlew qábiletin rawajlantıradı. Sızılma geometriya hám sızılmashılıq, súwret, matematika, geometriya, fizika, geografiya hám miynet pánleri menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Mısalı,
geometriya, fizika, matematika pánlerindegi kóplegen máselelerdi sızılmalarsız
sheshiw múmkin emes.
Sızılma geometriya pániniń wazıypası keńislikdegi denelerdi proeksiyalar metodı
tiykarında tegislikte súwretlew usılların, yaǵnıy epyur qurıw, epyur boyınsha jismning geometriyalıq ózgesheliklerin tekseriw, geometriyalıq denelerdi keńislik óz-ara jaylasıwına tiyisli máselelerdi grafikalıq usılda sheshiwdi úyretiwden ibarat. Máselelerdi grafikalıq usılda sheshiw studentlerde pánge qızıǵıwshılıq oyatadı.
2 Pánler boyınsha oqıw programmalarınıń didaktik maqsetlerde óz-aramaslastırılıwına pánleraro baylanıslar dep ataladı. Pánleraro baylanıslardı esapqa alıw — tálim procesiniń tabısı ushın zárúrli shártlerden biri bolıp tabıladı. Pánleraro baylanıslar studentlerge materiallıq álem hádiyselerin tuwrı túsiniwlerine
kómeklesedi. Bul óz-ara baylanıslar ásirese sızılmashılıq, miynet tálimi,
geometriya, suwretleytuǵın kórkem óner hám fizika sıyaqlı pánlerin oqıtıwda júdá zárúr. Sebebi bul pánlerdiń birinde alınǵan bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerden basqa pánlerdi úyreniwde de paydalanıladı.
Grafik suwretler mektep degi kópshilik pánler boyınsha jańa bilimlerdi
oqıwshılar aktiv hám sanalı túrde ózlestiriwlerinde eń tiykarǵı qurallardan biri
esaplanadi. Olar bilimlerdiń sezim tiykarın támiyinleydi hám oqıwshılarda bizni qorshap turǵan álem hám odaǵı zatlar haqqında ayqın, anıq hám tuwrı qıyallardı ónim qılıw maqsetlerin názerde tutadı. Ókiniw menen aytamız, oqıw processinde grafikanı qóllawdıń ilimiy tiykarları házirge shekem jetkiliklishe jaqsı islep shıǵılmaǵan, mektepler degi 2 S. S. Saydaliyev. “Sızılma geometriya hám injenerlik grafikasi”. Tashkent 2017. 6 -bet. sızılmachilikdan basqa pánlerde grafik suwretlerdi orınlaw boyınsha talaplar joq. Bul kemshilikti jónge salıw qılıw ushın ulıwma bilim beriw mekteplerindegi pánlerdi úyreniwde grafik suwretlerdi orınlawǵa qoyılatuǵın birden-bir grafik sistemalardı
islep shıǵıw zárúr. Sebebi, oqıwshılarda dáslepki grafik bilimlerdi
qáliplestiretuǵın matematika, miynet tálimi, fizika, ximiya, geografiya, biologiya
sıyaqlı tikkeley grafik suwretler menen jumıs kóretuǵın kóplegen pánlerdi úyreniwde sol sabaqlarda atqarılatuǵın sızılmalar ulıwma bir qaǵıydaǵa tiykarlanbasdan hár bir pán oqıtıwshı suwretlerdi óz bilgeninshe atqarıp kelip atırlar. Usınıń sebepinen oqıwshılarda grafik suwretlerdi orınlawǵa juwapkershiliksizlik menen qaraw, sızılma ásbaplarınan tuwrı paydalana almaslik, “jumıs dápterinde atqarılatuǵın suwret bir
zorǵa kóshirilip atırǵan nusqaǵa o'xshasa bolǵanı” degenge uqsas keyip
qáliplesedi. Buǵan bir tárepden joqarıda aytılǵan pán oqıtıwshılarınıń arnawlı
grafik maǵlıwmatqa iye emesligi sebep bolsa, ekinshi tárepden elege shekem
oqıtıwshılar ushın ápiwayı grafik suwretlerdi orınlawǵa tiyisli birden-bir grafik sistema islep shıǵılıp onıń ámeliyatqa engizilmaganida. Birden-bir grafik sistema
sheńberinde matematika, fizika sıyaqlı mektep pánlerin oqıtıwda proeksion
suwretlerdiń áhmiyetin hám olardı qóllaw daǵı kemshiliklerdi qosımsha
túrde anıqlaw, oqıwshılar jol qóyatuǵın tipik qátelerdi analiz etip shıǵıw
zárúr. Mektep degi basqa pán oqıtıwshılarına súwretlew teoriyası hám texnikalıq
sızılmachilikka tiyisli ayırım maǵlıwmatlardı uyretip, sızılma hám basqa grafik
informaciya qurallarınıń tálim processinde qóllaw múmkinshiliklerin tómendegilerdi esapqa alǵan halda kórsetiw kerek:
1) oqıwshılardıń grafik iskerligi processinde jaratqan súwret, sızılma, sxema
hám basqa suwretleri olar ushın jańa materialdı ózlestiriwde pikirlerdi
oydinlashtirib, eslep qalıwında kúshli qural esaplanadı. Olar programma materialın
aktiv ózlestiriwdi támiyinlep, payda bolǵan obraz hám qıyallardı yadta eslab
qolinishga kómeklesedi. Sol sebepli grafik suwretler pikirlerdi
illyustratsiyalash hám dizimnen ótkeriw quralı esaplanadı. Bul halda grafik suwret bilim dáregi bolıp xızmet etedi.
Bunnan tısqarı oqıwshılardıń matematika, fizika hám ximiyadan másele
sheshiw quralı retinde de grafik iskerlik zárúr boladı ;
2) oqıwshılar laboratoriya daǵı tájiriybeler hám túrli sınaqlar nátiyjelerin taxt
etip, ulıwmalastırıwlarında grafik iskerlikten keń paydalaniladilar. Birden-bir
sistemanıń strukturalıq bólimleri bolǵan súwret, sızılma, grafik, sxemalar denelerde júz beretuǵın fizikalıq hám ximik ózgerislerdi dizimnen ótkeriw quralı retinde paydalanıladı.
Bunda grafik iskerlik úyrenilip atırǵan hádiyseler mánisine tereńrek kirip
barıwǵa hám olar arasındaǵı óz-ara baylanısıwlardı grafik informaciya járdeminde ayqın ashıp beriwge múmkinshilik beredi;
3) grafik iskerlik oqıwshılarda túsiniklerdi qáliplestiriw quralı
retinde de xızmet etedi. Oqıwshılar sxemalastırıw járdeminde elementlardıń
molekulyar dúzilisi, atom hám molekulalardıń dúzilisin, ximiyalıq processler
mexanizmi sıyaqlılardı ańsat ózlestirediler. Bul halda grafika quramalı
túsiniklerdi úyreniwdi ańsatlashtiradi, juwmaq hám ulıwmalastırıwlardı
tushungan halda ózlestiriwge kómeklesedi;
4) grafik iskerlik bilimlerdi baqlaw, ulıwmalastırıw hám
bekkemlew quralı esaplanadı ;
5) sxema, grafik hám sızılmalar kóbinese hár túrlı pánler arasındaǵı baylanıslardı
ornatıw quralı retinde xızmet etedi. Mısalı, fizika stulda funksiyanıń
matematikalıq mánisi, fizika, ximiya, matematika hám basqa pánlerde sızılmashılıq stulda úyrenilgen shártliliklerden paydalanıw sıyaqlılar.
Bulardıń hámmesi oqıwshılardı keleshekte materiallıq islep shıǵarıw,
basqarıw, texnikalıq qadaǵalaw, ratsionalizatorlik3 hám oylap shıǵarıw sıyaqlı miynet xızmetlerinde sızılmalardan ámeliyatda biymálel kásiplik maqsetlerde
paydalanıwlarına jay jaratadı.
Ulıwma bilim beriw mekteplerindegi qatar pánlerdi oqıtıwda grafik informaciya
qurallarınıń qollanılıwı oqıw procesin jetilistiriw hám aktivlestiriw
salasındaǵı didaktik baylanıslardıń eń zárúr táreplerinen birin belgileydi.
3 Ratsionalizatorlik — texnika quralları, i. ch. texnologiyası, mashina detallari, tayın ónim hám basqalardı jetilistiriwge tiyisli jańa texnikalıq sheshimler hám de usınıslardı islep shıǵıw menen shutullanish.
Pánleraro baylanıslardıń ekinshi tárepi - ulıwma bilim beriw mekteplerinde grafik
informaciya qurallarından paydalanıwda ilgerinen miynet tálimi, matematika, suwretleytuǵın kórkem óner, informatika sıyaqlı pánlerdi úyreniwde oqıwshılar iyelegen bilimlerin sızılmashılıq páni oqıtıwshı shınıǵıwlarda esapqa alıwınan ibarat. Mısalı, miynet tálimi sabaqlarında oqıwshılardı “sızılma” hám “texnikalıq súwret” túsinikleri menen tanıstıradılar, olarda sızıq túrleri haqqında qıyallar
qáliplesedi, qalıńlıq, diametr hám radiuslar shártli belgileriniń qollanılıwına tiyisli
mısallar menen tanıwǵan boladılar. Oqıwshılar eskiz, kórinisler haqqında ulıwma
maǵlıwmatlarǵa iye bolıp, olarǵa ólshem qoyıw hám sızılmada jazıwlardı orınlaw
haqqında baslanǵısh maǵlıwmatlar túsintirilgen boladı. Oqıwshılar ápiwayı
detallar, juqa materiallar hám simdan ibarat modellerdiń sızılmaların orınlawda
málim bir izbe-izlikke ámel qılıwǵa úyrengen bolıwları kerek. Olarǵa
jıynaw sızılmaları haqqında túsinikler, kesim hám kesindiler, rezbalarning
suwretleniwi hám belgileniwi, eskiz dúziw hám detal sızılmasın oqıw haqqında
baslanǵısh maǵlıwmatlar berilgen boladı.
Miynet tálimi programması oqıwshılardıń dóretiwshilik (konstruktorlıq ) iskerligi
tiykarları menen tanıstırıwdı da názerde tutadı. Oǵan detal hám birikpeler
konstruktsiyalarini ózgertiw, konstruktorlıq - esaplaw tapsırmaların orınlaw,
bir detalli hám ápiwayı kóp detalli ónimlerdi sxema hám texnikalıq tapsırmalarǵa
tiykarınan orınlaw sıyaqlılar kiredi. Oqıw pánlerindegi uqsas materiallardıń mazmunın hám bayanlaw izbe-izligin esapqa alıw kereksiz tákirarlawlardan qutilishga kómeklesedi, ayırım sorawlardı tákirarlaw zárúrshiligi payda bolıwǵan jaǵdaylarda bolsa bilimlerdiń jáne de joqarılaw tekshelerine oqıwshılarǵa málim maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıw hám tereńlestiriw jolı menen kóteriliw imkaniyatın beredi. Basqa pánlerde úyrenilgen bilimlerge tayanish taǵı sol sebepli de
zárúrki, birdey nızam, dálil hám soǵan uqsawlar hár túrlı pánlerde túrlishe noqatı
názerden uyreniledi. Bular oqıwshılarda ob'ektler formaları, olardıń óz-ara
baylanısları, tegislikte graflk suwretleniwin analiz qılıw hám úyreniw hám de
bilimlerdi ǵárezsiz qóllaw kónlikpelerin qáliplestiriwde zárúr boladı.
Oqıtıwshına birinshi náwbette oqıwshılardıń grafik sawatlılıq tiykarların
sızılmashılıq stuldı úyreniwge shekem qanday iyelegenliklerin biliw zárúrli.
Sonıń menen birge, pánleraro baylanıslardı sızılmashılıq hám fizika, ximiya sıyaqlı pánler degi grafik suwretler menen islew, geografiya stulda uyreniletuǵın masshtablar hám topografikalıq kartalar, suwretleytuǵın kórkem óner sabaqlarındaǵı ayqın suwretler hám jumıs quralların
tayarlaw hám olardan paydalanıw sıyaqlı kóplegen mısallarda kórsetiw múmkin.
Lekin, bul jerde mına nárseni ayrıqsha aytıp ótiw kerek, birinshiden pánleraro
baylanıslardı ideal túrde hesh qashan ámelge asırıp bolmaydı. Sebebi,
uyreniletuǵın pánler sanınıń jetkiliklishe kópligi, olardıń ayırımların úyreniw
bir waqıtta baslanıwı hám oqıwshılardıń jas hám de fiziologikalıq qásiyetlerin
esapqa alıp úyrenip baslaw zárúriyatı sub'yektiv tásir kórsetedi, sonıń
ushın birpara maǵlıwmatlardı hár túrlı pánlerde pán ózgeshelikin esapqa alǵan halda tákirarlawǵa tuwrı keledi.
Ekinshiden, házirge shekem respublikamız mekteplerinde sızılmashılıq boyınsha
qánige oqıtıwshılar jetiwmasligi, basqa pán oqıtıwshılarınıń grafik
sawatlı adamlıǵı tómen dárejede ekenlikleri áqibetinde pánleraro baylanıslar bos jaǵdayda.
Miynet tálimi, geometriya, fizika hám basqa pán oqıtıwshıları oqıwshılarda
grafik túsiniklerin, sonıń menen birge sızılma ásbaplarınan elementar paydalanıw
usılların da kóbinese tuwrı uyreta almaydılar.
Joqarıdagilardan juwmaq etip grafik suwretlerge qoyılatuǵın birden-bir
talaplarǵa ámel qılıw maqsetinde hár bir mektepte birden-bir grafik tártip ornatılıwı
maqsetke muwapıq.
Grafik tártip degende hámme grafik suwretler (sxema, diagramma, texnikalıq
súwret, eskiz) lar qay jerde tayarlanishi hám qollanılıwına qaramastan, olarǵa
qoyılatuǵın talap hám qaǵıydalarǵa juwap beriwi tushunilishi kerek. Sol maqsette
“Masshtablar, formatlar, háriplik belgiler”, “Sızılma sızıqları hám olardıń
qollanılıwı”, “Sızılmalarǵa ólshemler qoyıw, “Sızılma shriftlari”, “Texnikalıq
sızılmalar daǵı shártlilik hám ápiwayılastırıwlar”, “Kesimler hám kesindiler”,
“Sızılmachilikda suwretlerdi soǵıw usıllari”, “Bul qátelerdi tákirarlama” sıyaqlı
temalar daǵı stendlarni turaqlı saqlanatuǵın etip tayarlaw jaqsı nátiyje beredi.
Bul stendlarda oqıwshılardıń tek sızılmachilikdan emes, bálki basqa pánlerde
tayarlanǵan eń jaqsı grafik jumısların da kórsetiw etip barıw múmkin.
Ulıwma, kórilgen máselelerge juwmaq etip hámme didaktik principler
óz-ara baylanıslılıǵın hám olardan birgelikte paydalanıw tálim natiyjeliligin
támiyinlewin búydew kerek. Tálim metodları didaktikada oqıtıwshı hám
oqıwshınıń sherikliktegi iskerligi retinde qaraladı. Bunıń nátiyjesinde
oqıwshılar bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi iyeleydiler, dúńyaǵa kózqarasları qáliplesedi, qábiletleri rawajlanadı.
Ulıwma bilim beriw mekteplerinde tálimdi shólkemlestiriwdiń tiykarǵı forması dep sabaq tán alınǵan. Bunda hámme oqıwshılardı jámáát bolıp islewleri menen birge, individual hám kishi gruppa daǵı jumısları, sonıń menen birge tálimdiń basqa formaları laboratoriya shınıǵıwları, sayaxatlar, ámeliyat sabaqları, úy wazıypaları óz ornı hám áhmiyetine iye. 4 Pánler boyınsha oqıw programmalarınıń didaktik maqsetlerde óz-aramaslastırılıwına pánleraro baylanıslar dep ataladı. Pánleraro baylanıslami esapqa alıw — tálim procesiniń tabısı ushın zárúrli
shártlerden biri bolıp tabıladı. Pánleraro baylanıslar studentlerge materiallıq álem
hádiyselerin tuwrı túsiniwlerine kómeklesedi. Bul óz-ara baylanıslar
ásirese sızılmashılıq, miynet tálimi, geometriya, suwretleytuǵın kórkem óner hám fizikasıyaqlı pánlerin oqıtıwda júdá zárúr. Sebebi bul fanlaming birinde alınǵan
bilim, kónlikpe hám maiakaiardan basqa fanlami úyreniwde de
foj dalaniladi.
Grafik suwretler mektep degi kópshilik pánler boyınsha jańa bilimlami
oqıwshılar aktiv hám sanalı túrde ózlestiriwiarida eń tiykarǵı
qurallardan biri esaplanadi. Olar bilimlaming sezim tiykarın támiyinleydi hám
oqıwshılarda bizni qorshap turǵan álem hám odaǵı zatlar haqqında ayqın,
anıq hám tuwrı tasawurlami payda etiw maqsetlerin názerde tutadı.
Ókiniw menen aytamız, oqıw processinde grafikanı qolıashning ilimiy tiykarları házirge shekemjetkiliklishe jaqsı islep shıǵılmaǵan, mektepler degi sızılmachilikdan basqa pánlerde grafik suwretlami orınlaw boyınsha talaplar joq.
2 grafik i/zimlami! shlab shıǵıw zárúr. Sebebi, oqıwshılarda dáslepki
grafik bilimlami qáliplestiretuǵın matematika, miynet tálimi, fizika,
ximiya, geografiya, biologiya sıyaqlı tikkeley grafik suwretler menen jumıs
kóretuǵın kóplegen fanlami úyreniwde sol sabaqlarda atqarılatuǵın
sızılmalar ulıwma b! r qaǵıydaǵa tiykarlanmasdan hár bir pán oqıtıwshı
suwretlami óz bilgeninshe atqarıp kelip atırlar. Usınıń sebepinen oqıwch! larda
grafik suwretlami orınlawǵa juwapkershiliksizlik menen qaraw, sızılma
ásbaplarınan to'g 'ri paydalana almaslik, ≪ish dápterinde atqarılatuǵın suwret
bir zorǵa kóshirilip atırǵan nusqaǵa o'xshasa boMgani≫ degenge
uqsas keyip qáliplesedi. Buǵan bir tárepden joqarıda aytılǵan pán
oqıtıwshılarınıń arnawlı grafik maǵlıwmatqa iye emesligi sebep boMsa,
ekinshi tárepden elege shekem 0'qituvchilar ushın ápiwayı grafik suwretlami
orınlawǵa tiyisli birden-bir grafik sistema islep shıǵılıp onıń ámeliyatqa
engizilmaganida. Birden-bir grafik sistema sheńberinde matematika, fizika sıyaqlı
mektep pánlerin o 'qitishda proeksion suwretlaming áhmiyetin hám ulami
qoMIashdagi kemshiliklami qosımsha túrde anıqlaw, oqıwshılar
yo'I qóyatuǵın tipik qatelami analiz etip shıǵıw zárúr. Mektep degi
basqa pán oqıtıwshılarına súwretlew teoriyası hám texnikalıq sızılmachilikka
tiyisli ayırım maǵlıwmatlardı uyretip, sızılma hám basqa grafik informaciya
qurallarınıń ta 'lim processinde qóllaw múmkinshiliklerin tómendegilami
esapqa oigan halda kórsetiw kerek:
1) oqıwshılam! ng grafik faouyati processinde jaratqan súwret, sızılma,
sxema hám basqa suwretleri olar ushın jańa materialdı ózlestiriwde
pikirlami oydinlashtirib, eslep qalıwında kúshli qural esaplanadı. Olar
programma materialın aktiv ózlestiriwdi támiyinlep, payda bolǵan obraz hám
oyda sawlelendiriwlami yadta eslab qolinishga kómeklesedi. Sol sebepli
grafik suwretler fik ria rn i iuyustratsiyalash hám dizimnen ótkeriw vosUasi
esaplanadı. Bul halda grafik suwret bilim dáregi b o lib xızmet etedi.
Bunnan tısqarı o 'quvchilaming matematika, fizika hám ximiyadan
másele sheshiw quralı retinde de grafik faouyat zárúr boMadi;
2) oqıwshılar laboratoriya daǵı tájiriybeler hám túrli sınaqlar nátiyjeiarini
taxt etip, ulıwmalastırıwlarında grafik iskerlikten keń paydalaniladilar.
Birden-bir sistemanıń strukturalıq bólimleri boMgan súwret, sızılma, grafika
denelerde júz beretuǵın fizikalıq hám ximik o 'zgarishlarni dizimnen ótkeriw quralı
retinde paydalanıladı. Bunda grafik iskerlik úyrenilip atırǵan hádiyseler
mánisine tereńrek kirip barıwǵa hám olar arasındaǵı óz-ara
baylanıstırn! shlam! grafik informaciya járdeminde ayqın ashıp beriwge múmkinshilik beredi;
33) grafik iskerlik oqıwshılarda túsiniklertti qáliplestiriw
quralı retinde de xızmet etedi. 0 'quvchilar sxemalastırıw járdeminde
elementlaming molekulyar dúzilisi, atom hám molekulalaming dúzilisin,
ximiyalıq processler mexanizmi kabilami ańsat ózlestirediler. Bul halda
grafika quramalı túsiniklami úyreniwdi ańsatlashtiradi, juwmaq hám
ulıwmalastırıwlami tushungan haldao'zlashtirishga kómeklesedi;
4) grafik iskerlik bUimlarni baqlaw, ulıwmalastırıw hám
bekkemlew quralı esaplanadı ;
5) sxema, grafik hám sızılmalar kóbinese hár túrlı pánler arasındaǵı
baylanıslami ornatıw quralı retinde xızmet etedi. Mısalı, fizika stulda
funksiyanıń matematikalıq mánisi, fizika, ximiya, matematika hám basqa
pániarda sızılmashılıq stulda úyrenilgen shártliliklerden paydalanıw
Rabilar. Bulaming hámmesi oqıwshılardı keleshekte materiallıq islep shıǵarıw,
basqarıw, texnikalıq qadaǵalaw, ratsionalizatorlik hám oylap shıǵarıw sıyaqlı miynetxızmetlerinde sızılmalardan ámeliyatda biymálel kásiplik maqsetlerde
paydalanıwlarig? jay jaratadı.
Ulıwma bilim beriw mekteplerindegi qatar fanlami oqıtıwda grafik informaciya
qurallarınıń qollanılıwı oqıw procesim jetilistiriw hámaktivlestiriw salasındaǵı didaktik baylanıslaming eń zárúr táreplerinen birin belgileydi.
Pánleraro baylanıslaming ekinshi tárepi - ulıwma bilim beriw mekteplerinde
grafik informaciya qurallarından paydalanıwda ilgerinen miynet tálimi,
matematika, suwretleytuǵın kórkem óner, informatika sıyaqlı fanlami o 'rganishda
olquvchilar e'gallagan bilimlerin sızılmashılıq páni oqıtıwshı
shınıǵıwlarda esapqa alıwınan ibarat.
Mısalı, miynet tálimi sabaqlarında oqıwshılami ≪chizma≫ hám ≪texnik
súwret≫ túsinikiari menen tanıstıradılar, olarda sızıq túrleri haqqında
qıyallar qáliplesedi, qalıńlıq, diametr hám radiuslar shártli belgileriniń
qoMlanilishiga tiyisli mısallar menen tanıwǵan boMadilar. 0 'quvchilar eskiz,
kórinisler haqqında ulıwma maǵlıwmatlarǵa iye bolıp, olarǵa ólshem
qolyish hám sızılmada jazıwlami orınlaw haqqında baslanǵısh maǵlıwmatlar
túsintirilgen boladı. 0 'quvchilar ápiwayı detallar, juqa materiallar hám
simdan ibarat modellaming sızılmaların orınlawda málim bir izbe-izlikke
ámel qılıwǵa úyrengen bolıwları kerek. Olarǵa jıynaw
sızılmaları haqqında túsinikler, kesim hám kesindiler, rezbalaming
suwretleniwi hám belgileniwi, eskiz dúziw hám detal sızılmasın oqıw haqqında
baslanǵısh maǵlıwmatlar berilgen boladı.

Miynet dane 'limi programması oqıwshılaming dóretiwshilik (konstruktorlıq ) iskerligi tiykarları menen tanıstırıwdı da názerde tutadı. Oǵan detai hám birikpeler

konstruktsiyalarini ózgertiw, konstruktorlıq - esaplaw tapsırmaların
orınlaw, bir detalli hám ápiwayı kóp detalli ónimlami sxema hám texnikalıq
tapsırmaiarga tiykarınan orınlaw sıyaqlılar kiredi.
0 'quv pánlerindegi uqsas materiallaming mazmunın hám bayan qiush
izbe-izligin esapqa alıw kereksiz tákirarlawlardan qutilishga
kómeklesedi, ayırım sorawlami tákirarlaw zárúrshiligi payda bolıwǵan jaǵdaylarda
bolsa bilimlaming jáne de joqarılaw tekshelerine oqıwshılarǵa málim
maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıw hám tereńlestiriw jolı menen kóteriliw
imkaniyatın beredi.
Basqa pániarda úyrenilgen bilimlerge tayanish taǵı sol sebepli
da zárúrki, birdey nızam, dálil hám soǵan uqsawlar hár túrlı pániarda
túrlishe kózqarastan uyreniledi. Bular oqıwshılarda obiektler
formaları, ulaming óz-ara baylanısları, tekiiiikda graflk suwretleniwin analiz
qılıw hám o 'rganish hám de bilimlami ǵárezsiz qoMlash kónlikpelerin
qáliplestiriwde zárúr boMadi.
0 'qituvchiga birinshi náwbette okquvchilaming grafik sawatlılıq
tiykarların sızılmashılıq stuldı úyreniwge shekem qanday iyelegenliklerin
biliw zárúrli. Sonıń menen birge, pánleraro baylanıslami sızılmashılıq hám flzika.
ximiya sıyaqlı pánler degi grafik suwretler menen islew, geografiya stulda
uyreniletuǵın masshtablar hám topografikalıq kartalar, suwretleytuǵın kórkem óner
sabaqlarındaǵı ayqın suwretler hám tsh quralların tayarlaw hám olardan
paydalanıw sıyaqlı kóplegen mısallarda kórsetiw múmkin. Lekin, bul jerde
mına nárseni ayrıqsha aytıp ótiw kerek, birinshiden pánleraro baylanıslami
ideal túrde hesh qashan ámelge asırıp boMmaydi. Sebebi,
uyreniletuǵın pánler sanınıń jetkiliklishe kópligi, ulaming ayırımların
úyreniw bir waqıtta baslanıwı hám o 'quvchilaming jas hám de fiziologikalıq
qásiyetlerin esapqa alıp úyrenip baslaw zárúriyatı sub'yektiv tásir
kórsetedi, sol sebepli birpara maǵlıwmatlami hár túrlı pániarda pán
ózgeshelikin esapqa oigan halda tákirarlawǵa tuwrı keledi.
Ekinshiden, házirge shekem respubukamiz mekteplerinde sızılmashılıq
boyınsha qánige oqıtıwshılar jetiwmasligi, basqa pán
oqıtıwshılarınıń grafik sawatlı adamlıǵı tómen dárejede ekenlikleri áqibetinde
pánleraro baylanıslar bos jaǵdayda. Miynet tálimi, geometriya, fizika hám
basqa pán oqıtıwshıları oqıwshılarda grafik túsiniklerin, sonıń menen birge
sızılma ásbaplarınan elementar paydalanıw usılların da kóbinese
tuwrı uyreta almaydılar. Joqarıdagilardan juwmaq etip grafik suwretlerge qoyılatuǵın birden-bir talaplarǵa ámel qılıw maqsetinde hár bir mektepte birden-bir grafik tártip o'matilishi maqsetke muwapıq.
Grafik tártip degende hámme grafik suwretler (sxema, diagramma,
texnikalıq súwret, eskiz) lar qayda tayarlanishi hám qoMlanilishiga qaramastan,
olarǵa qoyılatuǵın talap hám qaǵıydalarǵa juwap beriwi tushunilishi kerek.
Sol maqsette ≪Masshtablar, formatlar, háriplik belgiler≫, ≪Sızılma
sızıqları hám ulaming qollanılıwı≫, ≪Sızılmalarǵa oMchamlar qoyıw≫,
≪Sızılma shriftlari≫, ≪Texnikalıq sızılmalar daǵı shártlilik hám
ápiwayılastırıwlar≫, ≪Kesimler hám kesindilan>, ≪Sızılmachilikda suwretlami
soǵıw usıllari≫, ≪Bul qatelami tákirarlama≫ sıyaqlı temalar daǵı stendlami
turaqlı saqlanatuǵın etip tayarlaw jaqsı nátiyje beredi. Bul stendiarda
oqıwshılaming tek sızılmachilikdan emes, bálki bo≪hqa pánlerde
tayarlanǵan eń jaqsı grafik jumısların da kórsetiw etip barıw múmkin.
Ulıwma, kórilgen máselelerge juwmaq etip hámme didaktik
principler óz-ara bogMiqligini hám olardan birgelikte paydalanıw tálim
natiyjeliligin támiyinlewin búydew kerek. Tálim metodları didaktikada
oqıtıwshı hám o*quvchining sherikliktegi iskerligi retinde qaraladı.
Bunıń nátiyjesinde oqıwshılar bilim, ko*nikma hám ilmiy tájriybelami iyeleydiler,
dúńyaǵa kózqarasları qáliplesedi, qábiletleri rawajlanadı.
Ulıwma bilim beriw mekteplerinde ta 'limni shólkemlestiriwdiń tiykarǵı forması dep sabaq tán alınǵan. Bunda hámme o*quvchilami jámáát bolıp islewleri
menen birge, individual hám kishi gruppa daǵı jumısları, sonıń menen birge tálimdiń basqa formaları - laboratoriya shınıǵıwları, sayaxatlar, ámeliyat
sabaqları, úy wazıypaiari óz o'mi hám áhmiyetine iye.
Ilim hám texnologiyalardıń jedel rawajlanıwı, global dúnyada básekiniń artpaqtası sharayatında hár bir mámleket hám jámiettiiń bul processda básekige shıdamlılıǵı jaslardıń intellektuallıq rawajlanıwı hám de olardıń uqıpı hám qábiletlerin tolıq ámelge asırıwǵa itibar beriwge baylanıslı boladı.
Sol sebepli bul másele mudamı mámleketlerdiń uzaq múddetli rawajlanıwın támiyinlewge qaratılǵan barlıq strategiyalarda sáwlelendirilgen. Ózbekstan Respublikasınıń 2017-2021 jıllarda rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarları boyınsha Háreketler strategiyası da buǵan baylanıslı esaptan tısqarı bo'lmadi. Ol jaǵdayda bólek bólim mámlekettiń jaslar siyasatın jetilistiriwge arnalǵan. Ol Ózbekstannıń 10 million puqarası yamasa mámleket xalqınıń 31 payızın quraytuǵın jaslarǵa salıstırǵanda mámleket siyasatınıń natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan bir qatar ústin turatuǵın wazıypalardı óz ishine aladı.
Sol kózqarastan, Ózbekstan Jaslar Birlespein shólkemlestiriw zárúrshiligi turmıstıń ózi tárepinen belgilep qoyıldı, ol shólkemnen jaslar turmısındaǵı eń aktual máselelerdi sheshiwdi talap etedi, ásirese awqamǵan jaslar turmısda óz ornın tabıwı ushın múnásip sharayatlar jaratıw, jaslardı hár tárepleme qollap-quwatlaw, kásip-ónerge jóneltiriw hám bandligini támiyinlew, olardıń ǵayratların xoshametlew usılar gápinen. Ózbekstan Jaslar Birlespesi islengen kún - 30 iyundı Jaslar kúni retinde daǵaza etiliwi de júdá ramziy bolıp tabıladı. Sebebi bul Birlespe mámleket shólkemleri, mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemler hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları menen mámlekettiń jaslar siyasatın ámelge asırıwda nátiyjeli iskerlikti támiyinleytuǵın, «Jaslar - keleshek qurıwshısi» uranı astında professional iskerlikti ámelge asıratuǵın strukturaǵa aylanadı.
Biziń pikirshe, bul uran shubhasız kútilmegende tańlanbaǵan - ol Ózbekstan prezidentiniń mámlekettiń rawajlanıw keleshekleri haqqındaǵı strategiyasında Principial jantasıwın ańlatadı. Shavkat Mirziyoyev tiykarǵı itibardı jaslarǵa qaratıp atır. Bul Ózbekstan basshısı tárepinen Ózbekstan prezidenti Toplamında jaslar siyasatı máseleleri Xızmet islengeni menen de tastıyıqlanadı. Xızmetke prezidenttiń jaslar siyasatı máseleleri boyınsha Mámleket máslahátshisi - Ózbekstan Jaslar birlespesi Oraylıq keńesi baslıǵı basshılıq etedi. Bul sonı ańlatadıki, jaslar mashqalası mudami mámleket prezidentiniń dıqqat orayında boladı. Sonı atap ótiw kerek, zárúrli materiallıq resurslar menen qollap -quwatlanmasa, shólkem iskerliginen qandayda bir nátiyjeni kútiw múmkin emes. Sol munasábet menen, Ózbekstan Jaslar birlespesiniń Rawajlanıw fondına kishi biznes sub'yektlari ushın birden-bir salıq tóleminiń esaplanǵan muǵdarınan 8 procenti ótkerip beriledi. Ózbekstan Jaslar birlespesi qasında túrli predmetler, atap aytqanda shet el tiller, programmalastırıw hám isbilermenlik tiykarları boyınsha tálim beriw maqsetinde tashkil etiletuǵın karxana filialılar 10 jıl múddetke barlıq túrdegi salıqlardan azat etiledi. Usınıń menen birge, bul jeńillikler nátiyjesinde kárxananıń ıqtıyarında qalǵan aqshalardıń 20 procenti Ózbekstan Jaslar birlespein rawajlandırıw fondına ótkeriledi.Jaratılǵan sharayattan paydalanıp, Ózbekstan Jaslar Birlespesi mámlekettiń keleshegin belgileytuǵın jas kúshnı qáliplestira basladı. Sol maqsette Birlespe túrli jaslar awqamların, social hám psixologiyalıq járdem kórsetiw orayların jaratıp atır hám de bir qatar iri ilajlardı ótkerip atır.
Bunnan tısqarı, Birlespe sırt elde tálim alıw yamasa miynet iskerligin aparıw maqsetinde bolıp turǵan Ózbekstan jaslarınıń mápleri hám máselelerin úyreniwge kirdiler. Shólkem sonıń menen birge jaslar menen islew boyınsha eń jaqsı tájiriybelerdi úyreniwge múmkinshilik beretuǵın xalıq aralıq jaslar shólkemleri hám shet el mámleketlerdiń soǵan uqsas shólkemleri menen sheriklik ornatıw ushın ilajlar ko'rmoqda. Sol maqsette, Jaslar birlespesi wákilleri sol jıldıń avgust ayında Kitayǵa, sentyabr ayında Kazaxstanǵa keldiler. Jaqın keleshekte bunday saparlar Rossiya, Kareya Respublikası, Germaniya hám basqa mámleketlerge joybarlastırılǵan. Atap ótiw kerek, mámlekette sociallıq-siyasiy turmısda jaslardıń aktivligin xoshametlewge qaratılǵan qatar anıq ilajlar ámelge asırılıp atır.
Atap aytqanda, internette júdá jas, biraq perspektivalı kadrlar bolǵan jaslardıń joqarı lawazımlarǵa tayınlanǵanı keń talqılaw etildi. Tashkent degi Singapur menejmentti rawajlandırıw institutınıń 22 jaslı pitkeriwshisi Alisher Sa'dullayev xalıq tálimi ministriniń orınbasarı, Tashkent degi Turin politexnika universitetiniń 25 jaslı pitkeriwshisi Alımjon To'ychiyev bolsa Pán hám texnologiyalar boyınsha agentlik bas direktorınıń orınbasarı etip tayınlandi.
Lawazımǵa tayınlanǵanınan keyin Alisher Sa'dullayev jergilikli ǵalaba xabar qurallarına bergen intervyusida mámleket prezidenti bul lawazımǵa jaslar wákilin bıykarǵa tayınlamaganini, mámleket basshısı bunday qarar menen jaslardı mártlikke, pikirlerin ashıq ańlatıwǵa shaqırıwshı ekeni haqqında xabarladı. Jas hámeldardıń pikiri Shavkat Mirziyoyevning jetkinshekti ózin ózi ańǵarıwı ushın ruwxıy tárepten xoshametlew isteginde ekeninen jaqtı dárek beredi.
Taǵı bir zárúrli qádem - jaslar turmısı waqıyaların sapalı hám waqıtında yoritadigan platformaga aynalǵan Jaslar press-klubınıń jumısqa túsiriliwi boldı. Bul jerde jaslar máselelerin konstruktiv talqılaw ushın mámleket shólkemleri wákilleri, ekspertler jámááti hám ǵalaba xabar quralları ortasında ashıq baylanıs bolıp ótedi. Bul platforma jaslardıń mámleket sociallıq-siyasiy turmısındaǵı aktivligin asırıwǵa xızmet etedi. Jaqında Ózbekstanda islengen Jaslar máselelerin úyreniw hám Ózbekstan Respublikası prezidenti janındaǵı Mámleket basqarıwı akademiyasında perspektivalı kadrlardı tayarlaw institutın da jaslar ushın «Social lift» retinde ataw múmkin. Buǵan tiykar retinde sonı búydew múmkin, Institutqa mámleket hákimiyatı shólkemleri, jámiyetlik shólkemlerinde perspektivalı jas kadrlar maǵlıwmat bazasın qáliplestiriw, olardıń professional rawajlanıw sisteması monıtoringi shólkemlestiriw, bul kadrlardı basqarıw lawazımlarına ilgeri jıljıtıw boyınsha usınıslardı tayarlaw, sonıń menen birge, mámleket hákimiyatı, mámleket hám xojalıq basqarıwı shólkemleri, jámiyetlik shólkemleriniń jas perspektivalı kadrların qayta tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw boyınsha oqıw kursların shólkemlestiriw sıyaqlı wazıypalar júklengen.
Joqarıda aytıp ótilgenler Ózbekstanda jaslardıń social hám siyasiy turmıs daǵı ornın kúsheytiw boyınsha jónelis belgilengenin búydew imkaniyatın beredi. Sol boyınsha mámleket hám jaslar shólkemlerinen jaslar ǵayratların tolıq qollap-quwatlawǵa bólek itibar berilip atır. Buǵan súyene otirip, Ózbekstannıń rawajlanıwındaǵı jańa basqıshda jaslar bólek orın tutıwın atap ótiw múmkin.


Paydalang’asn a’debyatlar
1. S.S.Saydaliyev. “Chizma geometriya va muhandislik grafikasi”. Toshkent 2017.
2. E.I. Ro‘ziyev., A.O.Ashirboyev “Muhandislik grafikasini o‘qitish metodikasi”.
Toshkent 2010
3. Ro‘ziуev E.I. Chizmachilik o‘qitish metodikasi. - Urganch: UrDU, 2001.
4. Sodiqova G. Ya.- Chizma geometriya va muhandislik grafikasi, Toshkent-
―O‘zbekiston. 2003 y.
5. Rahmonov I, Abdurahmonov A. Chizmachilikdan ma‘lumotnoma. O‘zbekiston
Milliy kutubxonasi nashriyoti. Toshkent, 2005y.
6. Yu.A. Ibragimov, Z.S. Yakubova “Chizmalarni o‘qish va elektronik sxemalar”
Toshkent - «ILM ZIYO» - 2016.