Ахсикент- қадимги фарғона пойтахти

III. АХСИКЕНТНИНГ УЧ ДАВРГА ВА УЧ ҚИСМГА БЎЛИНИШИ

Наманган шаҳридан Мингбулоқ (собиқ-Задарё) туманига боришда Шаҳанд қишлоғи келади. Шаҳанд қишлоғи тугаши билан магистрал йўлнинг чап томонида Сирдарёнинг ўнг соҳилида 65-70 гектар майдонни эгаллаб турган тепалик бор. Тепалик шарқдан ғарбга томон қарийиб 15 километргача чўзилган. Катта автомобил йўли тепаликнинг ўнг ёнидан параллел йўналишда давом этиб, Гулқишлоқ ҳудудига боради. Сўнгра йўл чапга бурилиб Сирдарё кўприги орқали Мингбулоқ тумани маркази Жомашуйга уланади. Археологик тепалик эса йўлнинг ўнг томонида Сирдарё соҳили бўйлаб яна бир неча чақирим жойгача давом этган. Яъни Тўрақўрғон туманининг Ахси қишлоғигача етиб боради. Яхшиси буни харитадан кўрганингиз маъқул. Бу тепалик – қадимги Ахсикент шаҳрининг ўрни, харобаларидир. Тарихий ёзма манбаларда Ахси, Ахсикат ва Ахсикент деб юритилган. Мазкур шаҳар бундан икки минг уч юз йил олдин, яъни эрамиздан аввалги III асрларда вужудга келган. Номланишда ҳам энг кўп учрайдиган ва тадқиқотчилар томонидан тўғри деб топилган, этимологик маъноси шаҳар, қўрғон мазмунини билдирган номи - Ахсикент деб аталади. Бу энг аниқ ва мақбул бўлган шакли хисобланади.

Ахсикентнинг археологик жиҳатдан чуқур ўрганиш ва олиб борилган илмий-тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ёдгорлик мажмуаси йирик уч қисмга ва уч даврга мансуб. Шунинг учун Ахсикент қуйидаги уч қисмга ажратиб шарҳланади:

1. 
   Эски Ахси қисми қулдорлик даврига – эрамиздан аввалги учинчи асридан, эрамизнинг бешинчи асригача оид бўлган қисми. Маҳаллий халқ орасида Эски Ахси деб юритилади.
   
2. 
   Илк ўрта асрлардаги Ахсикент ёки шаҳарнинг алоҳида иккинчи қисми. Бу даврда эрамизнинг олтинчи асрида шаҳар қад кўтариб, IX–ХIII асрининг 1-чорагини ўз ичига олган шаҳар бўлган ва ривожланган марказий пойтахт шаҳарга айланган.
   
3. 
   Учинчи қисм ва учинчи даврга мансуб ҳудуд, Ахсикент-археологик ёдгорлиги мажмуасининг ғарбий қисмида, ҳозирги Ахси қишлоғига яқин жойда бўлган. Янги Ахси ёдгорлиги ўрнида бўлган Ахсикент шаҳри Темурийлар даврига мансубдир. Бу ХIV-ХVII асрларда Темурийлар ҳукмронлик қилган даврларда Захириддин Муҳаммад Бобурнинг отаси Мирзо Умаршайх (1462-1494) томонидан Ахси қўрғонини қайта бунёд этилиши ва пойтахтга айланиши билан боғлиқдир.
   

Юқорида айтиб ўтилган Ахсикентнинг икки қисми ва уч даври бўйича алоҳида-алоҳида батафсил тўхталиб ўтишимиз мақсадга мувофиқ бўлади.