Aholi va davolash-profilaktika muassasalarini dori vositalari bilan ta’minlash

Tovar harakatining kanallari. Savdo tarmog‘ining asosiy turlari

Farmatsevtik bozorda tovar harakatining kanallari bir yoki bir neñha komðaniyalar bilan amalga oshirilmoqda. Ular dori vositalarini iste’molñhiga yetkazib berishda ishtirok etadi va ularni tovar harakatining ulgurji va ñhakana savdo korxonalari deb ta’riflash mumkin.

Òovar harakatining kanallari — tovar (yoki xizmat)ga bo‘lgan huquqni ishlab ñhiqaruvñhidan iste’molñhiga o‘tkazishni ta’min- lovñhi tashkilot yoki alohida shaxslarning yig‘indisidir.
Òovar harakatining ikki asosiy turi mavjud:

• 
  to‘g‘ri;
  
• 
  egri.
  

Agar mahsulot ishlab ñhiqaruvñhidan bevosita iste’molñhiga yetib borsa, bu kanalning to‘g‘ri turi hisoblanadi. Bunda faqat ikki qatnashuvñhi ishtirok etadi. Òo‘g‘ri kanallarning yana bir nomi, bu — nol darajali kanal.
Egri (ko‘ð darajali) kanal — mahsulotni ishlab ñhiqaruv- ñhidan iste’molñhiga vositañhilar tizimi orqali sotilishi. Agar vositañhi 1 ta bo‘lsa, bu birinñhi darajali kanal. Agar vositañhi 2 ta bo‘lsa, ikkinñhi darajali kanal.
Òovar harakati kanallari vertikal va gorizontal bo‘lishi mumkin:

• 
  vertikal tovar harakati kanallari yagona tizim sifatida ish ko‘rsatadi, ishlab ñhiqaruvñhi, ulgurji va ñhakana vositañhilar, iste’molñhilarni o‘z iñhiga oladi. Ular umumiy maqsadlarni ko‘zlaydi va birlashgan nazoratda xizmat ko‘rsatadi;
  
• 
  gorizontal tovar harakati kanallari, bir qanñha firmalar birlashmasi bo‘lib, aniq bozorni birgalikda egallash uñhun mo‘l- jallangan. Bunday sotish tizimidan dorixona tizimida ham foyda- lansa bo‘ladi. Masalan, keng ko‘lamda reklama komðaniyasini o‘tkazish va o‘z tovarlari savdosini ko‘ðaytirish maqsadida aniq hudud dorixonalarini birlashtirish.
  

Dorixona savdo qilish tarmog‘i uñhun bilvosita ikkinñhi darajali (vositañhi bilan) kanallari xos. Ikkinñhi darajali kanal qatnashuvñhilari: savdo qilish tarmog‘ining asosiy turlari.
Savdo qilish tarmog‘ini tashkillashtirish quyidagi uch asosiy omillarga bog‘liq:

• 
  mahsulot turi;
  
• 
  bozorning geografik ko‘lami;
  
• 
  iste’molñhining fe’l-atvori.
  

Ularga muvofiq, savdo tarmog‘ining uch asosiy turi ajra- tiladi:

1. 
   Mahsulot turlari bo‘yiñha.
   
2. 
   Hududlar bo‘yiñha.
   
3. 
   Iste’molñhining fe’l-atvori bo‘yiñha.
   

1. 
   Mahsulot turlariga qarab savdo tarmog‘i. Mahsulot turiga qarab, savdoni tashkil qilishda bir yoki bir neñha xil tovar turlariga ixtisoslashtirilgan alohida bo‘linmalar shakllanadi. Qañhonki, mahsulot nomlari assortimenti bo‘yiñha ajralib tursa va maxsus bilimlarni talab qilsa, shunda bu savdo qilish tarmog‘i afzalroq ko‘riladi.
   

Shunday qilib, dorixona tovarlari anñha farqlanadigan assorti- mentli guruhlarga bo‘linadi: dori vositalari va sanitariya-gigiyena ashyolari, bog‘lov vositalari va bemorlarni ðarvarish qilishda ishlatiladigan buyumlar; tibbiyot texnikasi, oðtika va boshqalar. Shu bilan birga, dorixona tarmog‘ida aniq tovarlar guruhlari savdosi bo‘yiñha ixtisoslashtirilgan bo‘linmalar shakllanadi (masalan, tibbiyot texnikasi uñhun — «Òibtexnika» do‘konlari, ko‘zoynak, gardish, linzalarni sotish uñhun — «Oðtika» va
boshq.).
Keyinñhalik bundan ham kengroq ixtisoslashtirish ehtimoli bor. Masalan, tayyor dori vositalari, dorivor o‘simlik xom- ashyosi hamda dori vositalarining aniq guruhlari (sil, diabet, o‘sma kasalliklariga qarshi va boshqa ðreðaratlarni sotish bo‘yiñha ixtisoslashgan dorixonalar) savdosi bo‘yiñha ixtisoslashgan dori- xonalar, gomeoðatik dorixonalar.

2. 
   Hududlar bo‘yiñha savdo qilish tarmog‘i. Hududlar bo‘yiñha savdoni tashkillashtirishda hududiy savdo qilish tarmoq bo‘linma- lari shakllanadi. Masalan, hududlarda dori vositalari va tibbiyot buyumlari savdosini tashkillashtirish uñhun shaharlar, viloyatlar va Qoraqalðog‘iston Resðublikasi bo‘yiñha dorixona tarmog‘i shakllangan.
   

Savdo faoliyatining mahsulot turlari bo‘yiñha hamda hudud (mamlakat)lar bo‘yiñha tashkillashtirilgan mustaqil turi, bu eksðort — ñhet el bozorida mahsulotning savdosi.

3. 
   Iste’molñhi fe’l-atvori bo‘yiñha savdo qilish tarmog‘i. Iste’- molñhi fe’l-atvoriga qarab, savdoni tashkil qilganda, bir yoki bir neñhta iste’molñhilar turlarining xizmat qilishiga ixtisoslashti- rilgan, alohida bo‘linmalar shakllanadi. Masalan, dori vositalari va tibbiyot buyumlari sotish uñhun quyidagiñha tashkillashtiriladi:
   

• 
  faqat aholiga xizmat qiluvñhi dorixonalar;
  
• 
  bitta davolash-ðrofilaktika muassasasi (shifoxona)ga xizmat qiluvñhi dorixonalar;
  
• 
  bir neñhta davolash-ðrofilaktika muassasalari va boshqa tashkilotlarni ta’minlaydigan dorixonalar.
  

Dorixona tizimida to‘g‘ri shakllangan sotish tarmog‘i iste’mol- ñhilarning talablarini to‘liq qondirishga imkon beradi, bu, o‘z navbatida, tovarning oðtimal harakatini ta’minlab beradi.
Ulgurji vositachilarning vazifalari, funksiyalari va tasnifi

Òovarlarni ishlab ñhiqaruvñhidan iste’molñhiga yetkazib berishda tadbirkorlik faoliyati maqsadida tovarlar yoki xizmatlarni sotish va olib sotish maqsadida ulgurji vositañhi (tashkilotlar va alohida shaxslar)ning o‘rni katta.

Ulgurji vositañhilarning asosiy vazifasi — ishlab ñhiqaruvñhilar va ñhakana sotuvñhilar (dorixonalar bilan) o‘rtasidagi uzilishni yo‘qotib, muntazam aloqalarni va markazlashtirishni ta’min- lashdir.
Farmatsevtik tovarlar harakati tizimining zarur sharti — ulgurji vositañhi (dorixona ombori) aloqalari orqali iste’molñhi- larga yetkazish hisoblanadi.
Ulgurji vositañhilar funksiyalari. Farmatsevtika bozorida ulgurji vositañhilar quyidagi funksiyalarni bajaradi:

• 
  Marketing — bozorning komðleks tahlili, tovar siyosati va narx siyosati va boshqalarni amalga oshirish.
  
• 
  Axborotli — kerakli axborot bilan ta’minotñhilarni va ñhakana tashkilotlarni ta’minlash.
  
• 
  Òovarlarni qabul qilish, saqlash va tovar zaxiralarini bosh- qarish.
  
• 
  Òovarni tashish.
  
• 
  O‘z xaridorlarini kreditlash — tovarlarni iste’molñhilarga kreditga berish.
  
• 
  Rejalashtirilmagan xarajatlar xavf-xatarini qayta taqsimlash.
  
• 
  Òovarga egalik huquqini olgan holda ulgurji vositañhilar, tovarlarning buzilishi, o‘g‘irlanishi, unga qo‘yilgan narxlarning ðasayishi bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lum xavf-xatardan ishlab ñhiqarishni xalos etadilar.
  

Ulgurji vositañhilar tasnifi. Ulgurji vositañhilar bog‘liq bo‘lgan va bog‘liq bo‘lmagan vositañhilarga bo‘linadi.
Bog‘liq bo‘lmagan vositañhilar ta’minotñhilardan tovarni sotib oladilar, tovar sotish huquqini olgandan so‘ng ulgurji vositañhi- larga xos bo‘lgan hamma funksiyalarni bajaradilar. Ularga distributerlar kiradi — bu firmalar yirik ishlab ñhiqaruvñhi- lardan to‘liq ulgurji sotib olish asosida savdoni bajaradi. Distribu- terlar shaxsiy omborxonalarga ega, ular, odatda, tovar ishlab ñhiqaruvñhilar bilan uzoq muddatli aloqalar o‘rnatadilar.
Bog‘liq bo‘lgan vositañhilar — tovarga egalik huquqini olmagan va bevosita savdoda ishtirok etmaydigan firmalar yoki ayrim tadbirkorlar (agent va brokerlar). Ular sotish yoki oldi-sotdi jarayonlariga ko‘maklashadi, ya’ni sotuvñhilar va xaridorlarni birlashtiradi hamda axborot va marketingli funksiyalarni bajaradi.

3.