Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov

Tuproq kimyoviy xossalarining ekologik 
 ahamiyati 
 
Tuproqning fizik va kimyoviy xossalaridan qaysi biri o‗simliklar hayotida 
hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  ekanligini  aniqlashda  tuproqning  bir  xossasini 
boshqasidan  ajratish  qiyin,  ya‘ni  bunda  o‗simliklar  uchun  zarur  bo‗lgan  tuproq 
ekologik  sharoitining  butun  kompleksini  hisobga  olish  zarur  bo‗ladi. 
Tuproqning  ba‘zi  fizik  xossalarining  ekologik  ahamiyati  bilan  tanishayotgan 
uning  kimyoviy  xossalariga  e‘tibor  berish  zarur,  lekin  bu  va  boshqa  xossalari 
bir-biri bilan uzviy bog‗liqligini esdan chiqarmaslik kerak. 
Kalsiy  Yer  po‗stlog‗ining  tuzilishida  ishtirok  etadi.  Ayniqsa  ohakli  tog‗ 
jinslari  kalsiyga  boy  bo‗ladi,  ular  tarkibidagi  CaSO
3
  (marmar,  bo‗r)  miqdori 
99%  gacha  yetadi.  Girsda  (CaSO
4
 · 2H
2
O),  dolomitda  [CaMg(CO
3
)]
  2
  hamda 
mergelda  kalsiy  ko‗p  bo‗ladi.  Tarkibida  CaPO
4
  bo‗lgan  apatit  juda  muhim 
mineral hisoblanadi. O‗simliklar girs va ohakli tog‗ jinslari tarkibidagi kalsiyni, 
shuningdek, tuproq kolloidlarining almashinuvchi kalsiysini oson o‗zlashtiradi. 
Bulardan  tashqari,  tuproqda  fosfor,  kremniy  va  organik  kislotalarning  kalsiyli 

---

159 
 
tuzlari  bo‗ladi.  Tuproqdagi  Ca  miqdori 3%  dan ortiq  bo‗lsa, ular  kalsiyga  boy 
tuproqlar hisoblanadi; bu xildagi tuproqlar yoki sirka kislotalar ta‘sirida «qaynab 
chiqadi».  Tuproqning  kolloid  kompleksida  Ca  kolloid  zarrachalar  tomonidan 
o‗zlashtirilgan  ionlar  shaklida  bo‗ladi.  H+  va  OH–  erkin  ionlar  soni,  ya‘ni 
tuproq  eritmasining  reaksiyasi  kolloidlarning  kalsiy  bilan  to‗yinish  darajasiga 
bog‗liq  bo‗ladi.  Shunday  qilib,  kalsiy  tuproqning  ekologik  xossalarini 
aniqlashda  katta  ahamiyatga  ega  bo‗ladi.  Gumid  iqlimida  yuvilish  kuchli 
darajada  bo‗lganligi  uchun  kalsiy  kam  bo‗lgan  tuproqlar  ustunlik  qiladi,  arid 
iqlimida esa buning aksi kuzatiladi, ya‘ni tuproq kalsiyga boy bo‗ladi. 
O‗simliklar kalsiyni o‗zlashtirib, uni yuvilib ketishdan saqlaydi, ular nobud 
bo‗lgandan  keyin  esa  kalsiy  yana  tuproqqa  qaytib  tushadi.  Kalsiyning  bunday 
aylanib  yurishida  ildizi  tuproqqa  chuqur  kirib  boradigan  o‗simliklar, 
shuningdek, daraxtlar ayniqsa katta ahamiyatga ega bo‗ladi. O‗t o‗simliklardan, 
Ca  ni  to‗plashi  bo‗yicha,  dukkakdoshlarni  ko‗rsatish  mumkin,  ular  kalsiyni 
tuproqning chuqur qatlamlaridan o‗zlashtiradi, nobud bo‗lganda esa tuproqning 
yuza qatlamini yana kalsiyga boyitadi. 
Kalsiy  ko‗p  jihatdan  tuproqning  fizik  va  kimyoviy  xossalariga,  ya‘ni  shu 
bilan  o‗simliklarga  bilvosita  ta‘sir  ko‗rsatadi.  Yerga  kalsiy  solinsa  (ohaklash), 
vodorod  va  aluminiy  ionlarning  zararli  ta‘sirini  kamaytiradi,  bu  esa  chirindi 
mavjud  bo‗lgan  sharoitda  tuproqning  mustahkam  donador  strukturasini  hosil 
qiladi,  natijada  tuproqning  suv-havo  hamda  issiqlik  rejimi  yaxshilanadi, 
unumdorligi ortadi. Bundan tashqari, kalsiy tuzlari temir va aluminiyning qiyin 
eriydigan  fosfatlar  bilan  almashinuv  reaksiyasiga  kirishib,  ularni  eruvchan 
holatga,  ya‘ni  o‗simliklar  foydalanishi  uchun  qulay  shaklga  o‗tkazadi. 
Kislotalarni  neytrallovchi  CaCO
3
  bilan  boy  bo‗lgan  tuproqlar  neytral  yoki 
kuchsiz  ishqoriy  reaksiyaga  ega  (pH-7,0  ga  yaqin)  bo‗ladi.  Lekin  Ca 
miqdorining  ortishi  tuproqning  ishqoriyligini  yanada  kuchaytirmaydi.  Chunki 
pH  tuproq  tarkibidagi  karbonatlar  yig‗indisiga  bog‗liq  bo‗lmaydi.  Tuproqning 
neytral  reaksiyasi  tuproq  mikroorganizmlari  uchun  qulay  sharoit  yaratadi  va 

---

160 
 
tuproqning ko‗p xossalarida o‗z aksini topadi. Odatda, ohakli tuproqlar har doim 
quruq va issiqroq bo‗ladi. 
Oziqlanishning  muhim  elementi  hisoblangan  Ca  moddalar  almashinuvi 
ichki  hujayralarga  ta‘sir  ko‗rsatadi.  U  ayniqsa  zararli  tuzlarni  neytrallaydi  va 
ularning zaharli ta‘sirini to‗xtatadi. Ba‘zi turlarda hujayra shirasida Ca keragidan 
ortiqcha bo‗lishi kaliy elementi o‗zlashtirilishini pasaytiradi va ba‘zi fiziologik 
jarayonlarda zararli ta‘sir etishiga sabab bo‗ladi. 
Kalsiy  tuproqning  ko‗p  xossalariga  bog‗liq  bo‗ladi.  Agar  mazkur  tuproq 
kalsiy  kam  bo‗ladigan  tuproq  xossalariga  ega  bo‗lsa,  u  vaqtda  bu  xildagi 
tuproqlar  kalsifitlar  uchun  ham  yaroqli  bo‗lishi  mumkin.  Bizningcha,  bu  holda 
o‗simliklarda  tuproqning  kimyoviy  xossalari  qanchalik  ta‘sir  ko‗rsatsa,  fizik 
xossasi ham shunchalik ta‘sir ko‗rsatadi. Masalan, kalsifinlar ohakli tuproqlarni 
afzal  ko‗radi,  chunki  bu  xildagi  tuproqlar  quruq,  issiq  va  havoni  yaxshi 
o‗tkazadigan  bo‗ladi.  Shunday  qilib,  kalsifillik  va  kalsifoblik  masalasi  juda 
murakkab bo‗lib, uni barcha turdagi o‗simliklar uchun bir tomonlama hal qilish 
mumkin emas.