Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov

Tuproq eroziyasi va o‗g‗itlarning isrof bo‗lishi 
 
Oziq  moddalarning  tuproqdan  mosuvo  bo‗lishida  suv  va  shamol 
eroziyalarining  ta‘siri  katta.  Qishloq  xo‗jalik  ekinlarini  yetishtirishda 
agrotexnikaviy  tadbirlarga  to‗la  amal  qilmaslik  tuproq  eroziyasini  yuzaga 
keltiradi,  natijada  faqat  tuproq  tarkibidagi  emas,  balki  o‗g‗it  bilan  kiritiladigan 
oziq moddalarning ham asosiy qismini yo‗qolishiga olib keladi. 
Suv eroziyasi natijasida hosil bo‗ladigan jarlarning o‗zi yiliga 200–300 ga 
unumli  ekinzorlarni  qishloq  xo‗jalik  o‗ramidan  chiqaradi.  Jarlarga  nisbatan 
tuproqlarning  yuza  yuvilishi  keng  tarqalgan  bo‗lib,  uning  ta‘sirida  tuproq 
unumdorligi  keskin  pasayadi,  ekinzorlar  zararlanadi,  hosilning  10–70%  nobud 
bo‗ladi. 
Turli  xil  eroziyalar  natijasida  (shamol,  suv,  loyqa  bosish)  har  bir  gektar 
tuproq  yuzasidan  o‗rtacha  30–50  t.  unumdor  tuproq  yo‗qoladi.  Shamol  va  suv 
bilan  yuvilish  natijasida  ekin  maydonlaridan  va  o‗tloqzorlardan  har  yili  2–3 
mlrd. mayda tuproq zarrachalari va 200 mln. t. gumus, 43 mln. t. azot, fosfor va 

---

173 
 
kaliy kabi foydali elementlar, qiyalik yerlarga berilgan o‗g‗itning 40% i yuvilib 
ketadi (19, 20- jadval). 
Eroziya natijasida qishloq xo‗jalik ekinlaridan o‗rtacha 15–20% kam hosil 
olinadi. Ko‗p yuviladigan yerlardan esa yana ham ko‗proq, ya‘ni 50–60% hosil 
kam  chiqadi.  1989–90-yillar  ma‘lumotiga  ko‗ra,  suv  va  shamol  eroziyasi 
natijasida  Sobiq  Ittifoq  hududida  har  yili  7–8  mlrd.  dan  11–15  mlrd.  so‗m 
atrofida ziyon ko‗rilgan. 
Tuproqning  shamol  va  suv  ta‘sirida  buzilishi  tabiiy  eroziya  deb  aytiladi. 
Inson  faoliyati  natijasida  tuproq  eroziyasi  tabiiy  holga  nisbatan  juda  ham  tez 
o‗tadi.  Bunday  hollar  insonlarning  erdan,  o‗tloq  va  o‗rmonzorlardan 
xo‗jasizliklarcha noto‗g‗ri foydalanishdan kelib chiqadi. Tabiiy eroziya jarayoni 
tabiat qonunlari abiotik va biotik, ekologik omillar ta‘sirida boshqarilib, tuzalib 
boradi.  Lekin  insonning  salbiy  harakatlaridan  kelib  chiqqan  tuproq  eroziyasini 
to‗xtatish,  oldini  olish,  tuproqning  biologik,  fizikaviy  va  kimyoviy  xislatlarini 
saqlab  qolish  chora-tadbirlarini  ishlab  chiqish  shu  insonlarning  aql-zakovatiga 
bog‗liqdir. 
Tuproqning  shamol  ta‘siridagi  eroziyasi  iqlimi  qurg‗oqchil,  o‗simliklari 
kam, siyrak, qum va qumtuproqli yoki gil tuproqli tumanlarda ko‗proq yuzaga 
keladi.  Shamol  eroziyasining  tezlashishiga:  tuproq  zarrachalari  buzilishi, 
maydalanishi, o‗simliklar payhon qilinishi, yerga namlikning kam tushishi yoki 
kam  sug‗orilishi  sabab  bo‗ladi.  Shamol  tuproqning  mayda  zarrachalarini  bir 
joydan  ikkinchi  joyga  uchirib  ketadi.  Bunday  holdan  qutilish  uchun:  shamol 
kuchini  to‗sadigan  to‗siqlar  –  ihotazorlar,  butazorlar  tashkil  qilish,  ularni 
saqlash,  yaxshi  ildizlar  hosil  qiladigan  o‗simliklar  ekish  yo‗llari  bilan  tuproq 
yuzasidagi  hosildor  qatlamni  shamol  eroziyasidan  saqlash  mumkin.  Cho‗l, 
dasht, adir yoki tog‗ yonbag‗irlarida chorva mollarini tartibsiz boqish natijasida 
o‗t-o‗simliklar, chala butalar, butalar payhon bo‗ladi. 
 
 
 

---

174 
 
19- jadval