Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov

 
Bilimingizni sinab ko‗ring 
 
1. Atmosfera deganda nima tushuniladi? 
2. Atmosferadagi gazlarning tarkibini tushuntirib bering. 
3. Atmosfera havosining ifloslanish sabablarini aytib bering. 
4. Atmosferada qanday radioaktiv moddalar bor? 
5. Iflos havoning hayvon va insonlarga salbiy ta’sirini tushuntirib bering. 
6. Atmosferaning ifloslanishini bartaraf qilish yo‘llarini tushuntiring. 
7.  Transport  va  qishloq  xo‘jaligidan  chiqadigan  zaharli  gazlarni 
tushuntirib bering. 
 
 

---

156 
 
VII BOB 
 
TUPROQNING EKOLOGIK MUAMMOLARI 
 
Tuproq  qoplami  yerning  mustaqil qobig‗i  (pedosfera) bo‗lib, biosferaning 
energiya  balansida  muhim  rol  o‗ynaydi.  V.V.Dokuchayev  tuproqlarni  yerning 
ustki  qobig‗ini  hosil  qiluvchi  alohida  tabiiy  jismlar  deb  ta‘riflaydi.  Tuproqlar 
tog‗ jinslaridan fizik-geografik muhit bilan organizmlarning ta‘siri ostida paydo 
bo‗lgan.  Tuproqning  asosiy  xususiyati  o‗simliklar  organik  moddalar  hosil 
qilishini, ya‘ni uning unumdorligini ta‘minlash uchun sharoit yaratishdan iborat. 
Tuproqning  ana  shu  unumdorligi  tufayli  o‗simliklar  bemalol  o‗sa  oladi  va 
quyosh energiyasidan foydalanib, yangi organik moddalarni sintezlaydi. 
Tuproqning tog‗ jinslaridan farq qiladigan ba‘zi xususiyatlarini aytib o‗tish 
mumkin.  Bular:  tuproq  qatlamining  vertikal  bo‗yicha  bir  xil  emasligi,  ya‘ni 
gorizontlarga  ajralishi;  tuproqning  muhim  botanik  –  geografik  ahamiyatga  ega 
bo‗lgan  bo‗shliqlarida  sodir  bo‗ladigan  fizik  xususiyatlar,  suv,  havo 
o‗tkazuvchanlik  xossalarga  ega  ekanligi,  tuproqning  o‗ziga  xos  kimyoviy 
xossalarga ega bo‗lishi, ayniqsa haydalma qatlamning organik moddalarga boy 
bo‗lishi  va  o‗simliklar  uchun  muhim  bo‗lgan  oziqa  elementlarini  to‗plash 
xususiyati; tuproqda juda ko‗p sondagi organizmlar yashashi va o‗simliklarning 
ildiz sistemasi bilan o‗zaro bog‗liqligi; tuproqning mavsumiy dinamikasi va yil 
fasllarining  o‗zgarishi,  chunonchi,  o‗simliklarning  rivojlanish  fazalari, 
mikroorganizmlarning  hayot  faoliyati  dinamikasi  ob-havo  sharoiti  bilan 
bog‗liqligi,  tuproqning  boshqa  barcha  xususiyatlariga  bog‗liq  holda  uning 
unumdorligi katta ahamiyatga ega. 
XIX  asrdayoq  fitogeografik  o‗simliklar  xarakteri  bilan  tuproq  orasidagi 
bog‗liqlikni  o‗rganishga  harakat  qilganlar.  O.Dekandol  (1832)  tuproqning 
organik moddalariga katta ahamiyat bergan: Unger (1836) tuproqning kimyoviy 
xossalarini;  Turman  (1849)  fizik  xossalarini  birinchi  o‗ringa  qo‗ygan;  Gola 

---

157 
 
(1919)  tuproq  eritmasining  osmotik  bosimiga  ko‗proq  e‘tibor  bergan.  Lekin 
o‗simliklar  uchun  ham  tuproqning  barcha  asosiy  xossalari,  chunonchi,  uning 
ximizmi  (mineral  oziqlanishidagi  elementlar,  kislotaliligi  va  hokazolar), 
mexanik  tarkibi,  strukturasi,  tuproq  hosil  qilish  xarakteri,  tuproqning  kelib 
chiqish tarixi va tuproq tirlari katta ahamiyatga ega.  
Tuproqning  yoshini  bilish  shuning  uchun  muhimki,  vaqt  o‗tishi  bilan 
tuproq  hosil  qilish  omillari  ta‘sirida  tuproq  sezilarli  darajada  o‗zgarib  boradi. 
Tuproq  faqat  yuksak  o‗simliklar  ta‘sirida  rivojlanib  boradi.  Fitosenozsiz  (yoki 
umuman biosenozsiz) tuproq bo‗lmaydi va faqat fitosenozgina tuproqning fizik 
va  kimyoviy  xossalarini  o‗zgartiradi,  uning  unumdorligini  shakllantiradi.  Tup-
roqning yoshi oshib borgan sari tarkibidagi karbonatlar kamayib boradi, ishqoriy 
reaksiyasi  ko‗pincha  kislotali  reaksiyaga  o‗tadi,  organik  moddalar  miqdori 
ortadi va hokazo. Bu o‗zgarishlarning hammasi o‗simliklar qoplamiga va uning 
turlariga ta‘sir etadi. 
Tuproqning  suv  rejimi  odatda,  suv  rejimi  juda  o‗zgaruvchanligi  bilan 
xarakterlanadi.  O‗simliklarni  o‗suv  davrlarida  ularning  suvga  bo‗lgan  talabi 
tuproq  va  iqlim  sharoitiga  bog‗liq  bo‗ladi.  Suv  rejimining  o‗zgaruvchanligi 
ayniqsa  janubiy  hududlarda  yaqqol  sezilarli  bo‗ladi,  chunki  bu  yerlarda  yil 
davomida  tushadigan  yog‗in  bir  xilda  taqsimlanmaydi  va  suv  bug‗lanishi  juda 
yuqori  darajada  bo‗ladi.  Yog‗ingarchilik  ko‗p  bo‗ladigan  mintaqalarda  ham 
namlikning  o‗zgaruvchanligi  kuzatiladi,  lekin  bu  o‗zgarish  uncha  keskin 
namoyon  bo‗lmaydi,  bu  hol  ko‗p  jihatdan  tuproqda  to‗planadigan  organik 
moddalarga bog‗liq bo‗ladi. Bu moddalar tuproq namini, ayniqsa quruq kelgan 
yillarda  yaxshi  saqlab  qolish  xususiyatiga  ega  bo‗ladi.  Bularning  hammasi 
o‗simliklar turlari uchun katta ahamiyatga ega. 
Tuproqning  issiqlik  rejimi  uning  unumdorligiga,  joyning  relefiga,  birinchi 
navbatda iqlim sharoitiga bog‗liq bo‗ladi. Harorat qancha yuqori bo‗lsa, tuproq 
shuncha  tez  va  chuqur  isiydi,  u  kontinental  bo‗lsa,  haroratning  mavsumiy 
o‗zgarishi  shuncha  keskin  bo‗ladi.  Tuproqning  issiqlik  rejimi,  ayniqsa,  issiqlik 

---

158 
 
yetishmasligi  o‗simliklarda bir  qator  morfologik  va  ekologik holatlarni  yuzaga 
keltirishi mumkin, bu hol o‗simlikning to‗liq rivojlanishiga imkon bermaydi. 
  Tuproqning havo  rejimi  suv  rejimi  bilan  uzviy  bog‗langan  bo‗lib, tuproq 
qancha  nam  bo‗lsa,  unga  havo  shuncha  kam,  ya‘ni  uning  aeratsiyasi  ham 
shuncha yomon bo‗ladi. Yoki aksincha, tuproq aeratsiyasi qancha kuchli bo‗lsa, 
u  haddan  tashqari  qurib  ketadi.  Yog‗in  ko‗p  tushadigan  gumid  iqlimli 
oblastlarda  (tundrada,  ninabargli  o‗rmonlarda)  tuproq  aeratsiyasi  juda  past 
bo‗ladi. Tuproq nami turg‗un bo‗lganda, tarkibidagi loyqa zarrachalari miqdori 
ortganda  va  strukturasi  yo‗qolgan  hollarda  aeratsiya  pasayib  ketadi.  Aksincha, 
tuproq serg‗ovak bo‗lganda gravitatsion suv oqimi kuchayadi, bu esa aeratsiyani 
va shunga muvofiq ravishda tuproqning qurishini kuchaytiradi.