Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov

(YUNESKO kur yeri 1974) 
 
Hozirgi kunda jahonning hamma mamlakatlarida aholi soni to‗xtovsiz o‗sib 
bormoqda. Taxminlarga qaraganda 2000-yilda Yer yuzida 6,2–6,3 mlrd., 2050-
yili 12–13 mlrd. aholi yashaydi (4-rasm).  
Yer  yuzida  aholi  sonining  o‗sishi  bilan  ularning  tabiiy  muhitga  salbiy 
ta‘siri,  muhitning  ifloslanishi  ortib  boradi,  tabiiy  boyliklar  ko‗plab  sarflanadi, 
iflos bo‗ladi, inson salomatligiga turli xavflar tug‗iladi. 
 
 

---

74 
 
Ijtimoiy - ekologik vaziyatning inson  
salomatligiga ta‘siri 
 
O‗rta Osiyo mintaqasi tizimida vujudga kelgan ijtimoiy - ekologik vaziyat 
aholi salomatligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatdi. 
Keyingi 15 yilda (1976-yildan 1990-yilgacha) faqat O‗zbekistonning o‗zida 
katta yoshdagi aholi va bolalar orasida umumiy kasalga chalinish (har 10 ming 
kishi hisobiga) muntazam o‗sib borgan. Umuman, respublika bo‗yicha kattalar 
va o‗smirlarning umumiy kasallanish intensiv ko‗rsatkichi 1976-yildagi 2466,5 
dan 1990-yilda 3598,6 ga yetgan. 
Tibbiyot  satatistika  ko‗rsatkichlariga  qaraganda  asab  tizimi,  teri,  teri  osti 
kasalliklariga chalinish faqat 1989 yilda 1,4, qon aylanish  tizimi kasallanishi 1,3 
marta o‗sgan. Fiol sil kasalligiga chalinish 3 foizga ko‗paygan. Har yili yuqumli 
ichak kasalliklari, virusli gepatit kasalliklariga uchragan anchagina bemor qayd 
etiladi, yomon sifatli shishlarga giriftor bo‗lgan bemorlar aniqlanadi. 
Tadqiqotlar  ijtimoiy  -  ekologik  vaziyati  yaxshi  bo‗lmagan  mintaqalar: 
Orolbo‗yi,  Toshkent  viloyati,  xususan  Angren,  Olmaliq,  Chirchiq  va  Toshkent 
shaharlari,  Farg‗ona  vodiysining  ko‗pgina  shaharlarida  kasalliklarga  chalinish 
darajasi eng yuqori ekanligini ko‗rsatdi. 
Ijtimoiy  –  gigiyena  va  tibbiyot  –  tashxis  tadqiqotlari  atrof  -  muhit  holati 
bilan insonning ruhiy  – jismoniy ko‗rsatkichlari o‗rtasida bog‗lanish borligidan 
dalolat  beradi.  Respublikada  atmosferaga  zararli  moddalarni  chiqarish 
muntazam ravishda ko‗payayotgani kuzatilmoqda. Ekologiya – gigiyena darajasi 
past bo‗lgan xalq xo‗jaligi obyektlari soni yil sayin ko‗paymoqda. 
Xalq  xo‗jaligining  barcha  korxonalari  ekologiya  -  gigiyena  tavsiflariga 
ko‗ra  uch  guruhga  bo‗linadi  (T.I.Iskandarov,  1989).  Sanitariya  holati  yo‗l 
qo‗yilishi  mumkin  bo‗lgan  konsentratsiya  chegarasi  darajasiga  muvofiq 
keladigan  obyektlar  birinchi  guruhga  kiradi.  Ularda,  laboratoriya  va  asboblar 

---

75 
 
bilan tadqiq qilish natijalarining ko‗rsatishicha, yo‗l qo‗yilishi mumkin bo‗lgan 
me‘yor va darajadan chetga chiqish yo‗q. 
Sanitariya  holati  mavjud  sanitariya-gigiyena  qoidalariga  muvofiq 
kelmaydigan, ammo PDK va PDU dan chetga chiqish uchramaydigan obyektlar 
ikkinchi guruhga kiradi. 
Sanitariya  holati  mavjud  sanitariya-gigiyena  qoidalari  va  me‘yorlariga 
javob bermaydigan obyektlar uchinchi guruhga mansubdir. Ularda PDK va PDU 
dan  chetga  chiqib  ketish  guruh-guruh  bo‗lib  yuqumli  kasalliklar  orttirish  va 
ovqatdan  zaharlanish  hollari  qayd  etilgan,  ma‘muriy  majburiy  choralari 
qo‗llaniladi. 
1990-yil  oxirlarida  respublikada  100  mingdan  ortiq  xalq  xo‗jaligi 
obyektlari  tekshirib  chiqilib,  ulardan  1117  (1,5  foiz)  birinchi,  11817  tasi  (11,7 
foiz) ikkinchi, 88439 tasi (87,2 foiz) uchinchi guruhga qo‗shildi. Shunday qilib, 
O‗zbekiston  xalq  xo‗jaligining  87,2  foiz  obyektlari  ekologiya-gigiyena 
talablariga  javob  bermaydi  va  atmosfera  havosi,  suv  va  tuproqni  bulg‗ash 
manbalari Respublika sanoat obyektlarining 8690 tasidan atigi 116 tasi (1,4 foiz) 
barcha  ekologiya-gigiyena  talablariga  javob  beradi.  O‗zbekistonning  barcha 
viloyatlarida sanoat obyektlarining ko‗pchiligi havo, suv va tuproqni ifloslovchi 
obyektlardir. 
Respublikada  mavjud  bo‗lgan  1100  yirik  sanoat  korxonalardan  230  tasi 
yoki 20 foizi ekologik jihatdan tozadir. 
Kommunal va oziq-ovqat obyektlari, bolalar va o‗smirlar muassasalarining 
ekologiya-gigiyena holati g‗oyat qoniqarsizdir. 
Ishlab  chiqarishlarning  276  tasi  (25  foizi)  ekologik  jihatdan  ayniqsa 
xavflidir.  Ulardan  ajraydigan  chiqindi  aholi  yashaydigan  joylar  atmosfera 
havosida  PDK  dagidan  5  foiz  va  undan  ham  ko‗p  bug‗lovchi  moddalar 
to‗planishiga  olib  keladi.  1989-yilda  sanitariya-epidemiologiya  xizmati 
tomonidan atmosfera havosini bulg‗aydigan korxonalar ro‗yhatga olinganda 205 
ta  korxonada  me‘yordagi  sanitariya-muhofazalash  zonasi  yo‗qligi  va  ularda 

---

76 
 
texnologiya  takomillashmaganligi,  chang  tozalagichlar  yo‗qligi  yoki  samarasiz 
ishlayotganligi  ma‘lum  bo‗ldi.  Shuning  oqibatida  respublikaning  28  shahrida 
atmosfera havosining ifloslanishi yuqoriligicha qolmoqda.Sanoat korxonalaridan 
atmosfera  havosiga  chiqadigan  har  xil  bug‗lovchi  narsalar  bilan  birga  har  yili 
chang,  oltingugurt  ikki  oksidi,  uglerod  oksidi,  azot  oksidi,  uglevodorodlar, 
ammiak,  vodorod  bilan  oltingugurt  birikmasi,  ftorli  birikmalar,  ishqorlar, 
benzopiren  va  boshqa  zararli  moddalar  chiqadiki,  ularning  umumiy  miqdori  1 
mln. 305 ming tonnaga boradi. 
Yuza  suv  havzalarining  laboratoriya  tadqiqotlari  (1990-yil)  o‗tkazilganda, 
aholi  suvdan  foydalanadigan  joylarda  tekshirib  ko‗rishga  olingan  suvlarning 
22,1 foizi bakteriologiya ko‗rsatkichlar bo‗yicha 36,3%, kimyoviy ko‗rsatkichlar 
bo‗yicha sanitariya - gigiyena talablariga to‗liq javob bermaydi. 
Xo‗jalik maqsadlarida va odamlar iste‘moli uchun foydalaniladigan ochiq 
suv  havzalarining  bug‗lanishi,  vodoprovodlar  sanitariya-gigiyena  holatining 
yomon  ahvoldaligi  sababidan  (ularning  anchagina  qismi  50–60  sanitariya-
gigiyena  talablariga  javob  bermaydi)  aholiga  yetkazilayotgan  vodoprovod  suvi 
sifati qanoatlanarli emas. 
Shaharlarda  kanalizatsiyaning  sust  rivojlanganligi  (u  aholining  44  foizdan 
kamrog‗ini qamrab olgan), qishloq joylarda bu xizmatning amalda yo‗qligi ham 
ochiq suv havzalari va yer osti suvlarning bulg‗anishiga olib keladi. 
Bu  ko‗ngilsiz  ijtimoiy-ekologik  omillar  aholi  salomatligiga  salbiy  ta‘sir 
ko‗rsatadi. 
1990-yil  oxiridagi  ma‘lumotlar  respublikada  bolalar  o‗limi  yuqoriligicha 
qolayotganini,  sobiq  Ittifoqdagi  ko‗rsatkichdan  ikki  marta  ko‗p  ekanligini 
ko‗rsatgan edi. Qoraqalpog‗iston Respublikasi, Surxondaryo, Sirdaryo, Farg‗ona 
va Samarqand viloyatlarida go‗daklarning nobud bo‗lishi yuqori (4- jadval). 
O‗zbekistonda  har  yili  200  mingga  yaqin  kishi  yuqumli  sariq  (gepatit) 
kasalligi  bilan  og‗riydi.  Bunday  kasallanish  Farg‗ona,  Andijon  va  Namangan 
shaharlarida eng yuqoridir. 

---

77 
 
Respublikada har yili 120–140 ming kishi o‗tkir yuqumli ichak kasalliklari 
bilan  og‗riydi.  Bu  kasalliklar  har  yili  qo‗zg‗ab  turadi  va  minglab  odamlarni 
bemor qiladi. 
Faqat  1985-yildan  1989-yilgacha  suv  bilan  bog‗liq  yuqumli  ichak 
kasalliklari 47 marta bo‗lganligi qayd etilgan. 
Yuqorida  aytilganidek,  qishloq  xo‗jaligida  qo‗llaniladigan  pestitsidlar 
mintaqa biosferasini bulg‗ashda yuqori o‗rinni egallaydi. 
Pestitsidlarni  keng  qo‗llash  respublikada  favqulodda  sanitariya  ekologiya 
vaziyati  paydo  bo‗lishiga  olib  keladi.  Ochiq  suv  havzalarining  barchasidan 
pestitsidlar  topilmoqda.  Respublikamizning  ayrim  mintaqalarida  jonivorlar  va 
o‗simliklarga mansub oziq-ovqat mahsulotlarining 20 foizgachasida pestitsidlar 
borligi ayniqsa tashvishga soladi. 
4- jadval