Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov


Inson evolutsiyasi va demografiyasi



Download 4,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/161
Sana30.12.2021
Hajmi4,02 Mb.
#196035
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   161
Bog'liq
Ekologiya-A.Ergashev

Inson evolutsiyasi va demografiyasi 
 
Ma‘lumki, insoniyat tarixi, insonning yerga, atrof-muhitga, uning o‗simlik 
va  hayvonlarga  bo‗lgan  munosabatlari  tarixidan  iboratdir.  Million  yillar 
davomida  yuzaga  kelgan  biologik  sistemalarning  o‗zgarishiga  faqat  insongina 
sabab bo‗lgan, endilikda uning hayot-momoti o‗zi egallagan tabiat va  yaratgan 
jamiyat  o‗rtasidagi  turg‗unlik  munosabatini  o‗rnatishiga  bog‗liqdir.  Aks  holda 
inson yaratgan sivilizatsiya uning salbiy faoliyati natijasida nobud bo‗ladi. 
Charlz  Darvinning  «Turlarning  kelib  chiqishi»  va  «Insonning  paydo 
bo‗lishi»  haqidagi  ilmiy  asarlari  insonni  atrof-muhit  bilan  munosabatlarini 
aniqlashda  «ibtidoiy»  halqalarning  evolutsiyasini  o‗rganishga  yo‗l  ochdi. 
Ch.Darvin  vaqtidan  boshlab  tadqiqotchilar  qadimgi  tarixiy-madaniy  aloqalar 
sabablarini ochish va ibtidoiy inson holatini aniqlash bilan shug‗ullanganlar. Shu 
joyda «Inson» (Odam) tushunchasi va qanday tabiiy muhitda qadimgi antropoid 
maymunlardan ibtidoiy inson rivojlangani kabi savollar yuzaga keladi. 
Bu  yerda  «Odam»  tushunchasini  izohlashda  birinchi  navbatda  uning 
intellekt  darajasini,  ya‘ni  bosh  miyaning  rivojlanishini  inobatga  olish  lozim. 
Bizning hozirgi yuksak rivojlangan bosh miyamiz evolutsiyaning ancha keyingi 
mahsulotidir. 
Odam 
turkumining 
(Homo) 
past  tabaqalari  bo‗lmish 
avstralopitaklarning  miyasi  hajmi  428  dan  530  sm3  gacha  bo‗lib,  hozirgi 


69 
 
maymunlar miyasidan ozgina ortiqroq bo‗lgan xolos. Ayrim tadqiqotchilarning 
ma‘lumotlariga  ko‗ra,  insonning  qadimgi  ajdodlari  bo‗lmish  ramapiteklar  va 
avstralopiteklar  so‗zlash  qobiliyatiga  ega  bo‗lmaganlar  va  olovdan  foydalana 
olmaganlar. 
Insonni  odamsimon  maymunlardan  aniq  chegaralaydigan  belgi  bu  ish 
qurolini  tayyorlash  va  undan  foydalanishidan  iboratdir.  Bu  borada  ibtidoiy 
odamlar  tasodifan  tayoq  yoki  toshdan  foydalanib,  keyinchalik  ishlab  chiqarish 
asboblarini  (toshdan,  yog‗ochdan-  qurol)  yaratgan  bo‗lishlari  mumkin.  Bunga 
misol,  hozirgi  shimpanzelar  daraxt  shoxlarini  sindirib,  tishi  bilan  ishlov  berib, 
o‗ziga «qurol» yasaydi va yirtqich hayvonlardan saqlanishda foydalanadi. 
Darvin  iborasi  bilan  aytganda  noyob  odam  –  bu  eng  avvalo  ikki  oyoqda 
yuradigan  va  bo‗shagan  qo‗llarda  o‗zi  yasagan  qurollardan  foydalanadigan 
odamdir.  «Qurol  yasagan»  va  tik  yuradigan  «odam»  changalzor  tropik 
o‗rmonlardan  kelib  chiqmagan.  Tropik  o‗rmonlarda  «inson»  uchun  foydali 
mayda  hayvonlarning  kamligi,  ozuqa  quvvati  kam,  barg,  poya  va  ildizlarga 
insonning  chaynash  a‘zolarning  moslashmaganligi,  «qadimgi  odamlarning» 
ochiq  maydonlarda,  dashtlarda  paydo  bo‗lgan  degan  nazariyani  olimlar 
isbotladilar. 
Keyingi ma‘lumotlar bo‗yicha qadimgi gominidlar bundan 6mln. yil avval, 
avstralopiteklar  esa  5  dan  1  mln.  yil  avval  Yer  yuzida  yashaganlar. 
Ramapiteklar hayoti to‗g‗risida juda kam qoldiqlar topilgan, taxmin qilinishicha 
ular antropoid maymunlarning qadimgi ajdodlari bo‗lib, ular ochiq savannalarda 
yashab, tosh va tayoqlardan foydalangan bo‗lsa ajab emas. 
Sharqiy  va  Janubiy  Amerika  hududlarida  topilgan  ko‗p  ashyolar 
avstralopiteklarning  madaniyati  va  shu  vaqtning  atrof-muhiti  haqida  ancha 
ma‘lumotlar  beradi.  Masalan,  Raymond  A.Dartdir  Janubiy  Afrika 
avstralopiteklar  ildiz,  meva  va  o‗simlik  tanasi  bilangina  oziqlanmasdan,  ular 
oddiy  kuchli,  qirrali  yog‗och,  tosh  qurollar  bilan  katta  hayvonlarni  ham  ov 
qilganlar. 


70 
 
Saqlanib  qolgan  ashyolar  shuni  ko‗rsatadiki,  avstralopiteklar  aktiv  yo‗l 
bilan  pavianlarni  ov  qilishgan,  ular  sichqonlar  va  boshqa  kemiruvchilar  bilan 
oziqlanishgan, kiyik va bug‗ularni ham ov qilganlar. Ovni asosan erkaklar olib 
borib,  qabilani  go‗sht  bilan  ta‘minlaganlar.  Shunday  qilib,  avstralopiteklar  ov 
qilish  va  terish,  yig‗ish  xo‗jaligini  bir  formasiga  erishadilar.  Ular  kam  sonli 
bo‗lganliklari tufayli ham tabiiy ekosistemalar turg‗unligini buzmaganlar. 
Inson evolutsiyasidan ovchilik va tabiat mahsulotlarini yig‗ish borgan sayin 
takomillashib  boradi.  Bundan  0,5  mln.  yillar  avval  Afrika  va  Osiyoda  ibtidoiy 
odamlar  (Homo  erectus)  yashagan,  ayniqsa  Pekin  odami  (sinantrop)  yashagan 
joylarda ko‗plab toshga aylangan mevalar, urug‗lar va bug‗u, kiyik, ot suyaklari, 
kul, tosh qurollar topishgan. Demak, inson rivojlanishining ilk davrida olovdan 
foydalangan  (hayvon  go‗shtlarini  olovda  qovurgan,  bunga  kuygan  skeletlar 
dalolat beradi). 
Homo  sapiens  ga  yaqin  ajdodlarda  yangi,  takomillashgan,  olovda 
kuydirilgan  uchli  qurollar  paydo  bo‗ladi.  Ishlab  chiqarish  va  ov  qurollarining 
takomillashgan  shakllari  neandertal  odamlar  davrida  paydo  bo‗lgan  va  turli 
hayvonlarni ovlashgan. 
Neandertallar katta o‗txo‗r g‗or ayiqlarini ovlaganlar, sababi uning go‗shti, 
yog‗i  mazali  bo‗lib,  terisi  odamlarni  sovuqdan  saqlagan.  Qishki  sovuqlarda 
neandertal  odamlar  ayiqlar  uxlaydigan  g‗orlarga  kirib  jon  saqlaganlar  va  shu 
yerdagi ayiq ovlab, ulardan foydalanganlar. Shunday yo‗llar bilan inson o‗zidan 
10  barobar  kuchli  hayvonlarni  yengib,  tabiatning  ayrim  komponentlari  ustidan 
hukmronlik  ham  qilaboshlagan.  Ayiqni  bosh  va  boshqa  suyaklari  markaziy 
Ovro‗paning g‗orlarida, Shimoliy Yaponiya, Amur va Shimoliy Saxalin, Osiyo 
hududlaridagi  (masalan,  Zarafshon  g‗orlari,  Surxondaryoning  Teshiktosh 
g‗oridan, Surxon neandertali) g‗orlardan topilgan. 
Oxirgi  muzliklardan  keyingi  davr  odamlari  ancha  takomillashgan 
qurollardan  foydalanib  (nayza,  sadoq,  sopqon,  garpun)  katta  sutemizuvchi 
hayvonlarni ko‗plab ovlaydilar. Muzlik davrining oxirida Qadimgi dunyoda juda 


71 
 
katta  hayvonlar  yo‗qolib  ketadi.  Lekin,  mamont,  junli  karkidon  va  katta 
bug‗ularning yo‗qolishida toshko‗mir davrining ovchilarining qanchalik gunohi 
borligi aniq emas. 
Ma‘lumotlarga  ko‗ra,  dashtda  uchraydigan  pleystosin  davridagi 
mamontlarning  balandligi  (Mammonteus  trugonterii)  4–4,25m  bo‗lsa,  keyingi 
muzlik  davri  mamontlarning  (M.  primigenius)  o‗rtacha  balandligi  3  m  bo‗lib, 
Afrika  fillaridan  ham  kichik  edi.  Past  bo‗yli  mamontlar  Dunay  va  Sibir 
hududlarida topilgan, bu hayvonlarning yo‗qolib ketishida ovchilar emas, balki 
iqlimning o‗zgarishi sabab bo‗lgan.  
Tosh  asrida  yashagan  odamlarning  rivojlanish  davrida ovchilikka  oid  turli 
urf-odatlar va marosimlar paydo bo‗ladi. 
Odamlar  turli  ibodat,  va  marosimlarini  g‗orlar  ichida  o‗tkazishib,  ular 
hayvonlar suratlari bilan bezatilgan, bunday joylarda yosh erkaklar yoki ovchilar 
guruhlari  to‗planishgan,  ovdan  oldin  turli  urf-odatlar  va  marosimlarni 
bajarishgan.  Bunday  hollar  Yer  yuzining  turli  joylaridagi  g‗orlar  va  tosh 
qoyalardagi chizmalarda o‗z aksini topgan. 
Ibtidoiy insonlarning tasviriy san‘atni rivojlantirish tarixi bundan 40 ming 
yillar oldin boshlangan va oxirgi muz davrigacha davom etgan. Undan keyin va 
mezolit  davrigacha  yangi  san‘at  yo‗nalishi  rivojlanib,  unga  ovchilik  hamda 
yovvoyi  hayvonlar,  yoy  va  sadoqatli  ovchilar  o‗z  aksini  topgan.  Bunday 
suratlarni O‗rta Osiyo, Osiyo, Afrika hududlaridagi g‗or va qoyalarda uchratish 
mumkin. Zarafshon g‗orlarida skafandrli odamlar rasmi bundan 4 ming yil avval 
toshga chizilgan. 
Qadimgi odamlar ovchilik va urug‗, mevalarni terib oziqlanishgan, yerdagi 
yovvoyi o‗simliklar donlarini terib olishgan, keyinchalik esa o‗zlashtirish, ayrim 
o‗simliklarni  madaniylashtirishga  va  dehqonchilikni  kelib  chiqishiga  sabab 
bo‗lishgan.  Shuning  natijasida  inson  atrof-muhitga  boshqacha  munosabatda 
bo‗lib,  yovvoyi  hayvon  va  o‗simliklardan  foydalanishni  asta-sekin  kamaytirib, 
uy  hayvonlari  va  dehqonchilikka  katta  ahamiyat  beradi.  Natijada  yerlar 


72 
 
o‗zlashtirilishi sababli muhitning ekologik turg‗unligi buzilib boradi. Migratsiya 
qilgan  qabilalarning  faol  ovchilari  tufayli  va  ular  olib  kelgan  dingo  itlari 
Avstraliya kabi kontinentda xaltali bo‗rilarning yo‗qolib ketishiga sabab bo‗lsa, 
iqlimning  o‗zgarishi  Avstraliyaning  katta  maydonlarini  cho‗lga  aylanishiga  va 
hayvonlarni (Dirrotodon optatum) yo‗qolishiga olib keladi. 
Ma‘lumki,  Yangi  Zelandiyaga  inson  qadami  XIII  asrda    birinchi  marta 
yetgan. Shu vaqtda bu orol yovvoyi hayvonlarga juda ko‗p bo‗lgan. Bu orolga 
boshqa Chatm orolidan kelgan Morior qabilalari katta (250 kg) va haybatli moa 
qushlarini  ov  qilib,  oq  tanli  koloniyachilar  kelgan  vaqtda  u  qushlar  yo‗qolib 
bo‗lgan. Madakaskar orollariga kelgan janubiy-sharqiy Osiyolik kelgindilar ko‗p 
hayvon va straus kabi qushlarning yo‗qolib ketishiga sabab bo‗ladilar. 

Download 4,02 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   161




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish