Atributning kо‗p qiymatlar qabul qilish mumkinligi domenni tashkil qiladi. Atribut –
modellashtiriluvchi narsaning biror xossasini ifodalovchi nomga ega bо‗ladi, bu shu sinfga
kiruvchi barcha obyektlar uchun umumiylikka ega bо‗ladi. Sinf ihtiyoriy sondagi
bajariluvchisidir. Amal obyekt bilan nima qilish mumkinliini kо‗rsatadi. Amal bajarilishi
obyekt atributlarining qiymatlarini о‗zgartirish va qayta ishlashni bildiradi, xuddi
shuningdek, obyekt holatini о‗zgartirishini ham bildiradi. Sinflar amallari va atributlari
yana bir muhim xarakteristikasi - bu ta‘sir doirasidir. Ta‘sir doirasi xossasi bu sinfning har
73
bir ekzemplyarida о‗zi aks doirasini kо‗rsatadimi yoki hamma ekzemplyarlar uchun bir xil
ekani haqidagi xossadir:
- Instance (ekzemplyar) – sinfning har bir ekzemplyarida о‗ziga xos maxsus qiymatli
xossaga ega;
- Classifier (klassifikator) – bu xossa sinfdagi barcha ekzemplyarlar uchun birga
foydalaniladi.
Sinflarning asosiy vazifalari ularning bir xil shaklda ekanligini bildiradi. Bu aslida
obyektning ba‘zi bir asosiy xossalarini aniqlashni bildiruvchi va obyektni yuqori darajada
klassifikatsiyalashdir. О„xshashlik – bu (stereotiplik) mexanizmi aniq muammoni
yechish uchun yangi maxsus UML uchun sо‗zlar tо‗plamini kengaytiruvchisidir.
Uyushma – bu shunday munosabatki, u biror tipdagi obyekt qandaydir sifatlari
bо‗yicha boshqa tipdagi obyekt bilan о‗zaro bog‗langanligidir. Agarda ikkita sinf orasida
uyushma aniqlangan bо‗lsa, u holda bir sinf obyektlarini boshqa obyektlarga kо‗chirish
mumkin. Zarur hollarda harakat yо‗nalishini strelkasi orqali kо‗rsatish mumkin. Bir sinf
ichida ham uyushma tashkil qilish mumkin. Bu holda uyushmaning ikki tomoni ham bitta
sinfga tegishli boshqa obyektni bog‗lash mumkin. Uyushmaga о‗zaro munosabatlarni
ma‘nosinii bildiruvchi ism berilishi mumkin. Har bir uyushma ikkita vazifaga ega bо‗lishi
mumkin, ular buyurtmachi va mijoz. Uyushma vazifasi, bu alohida nechta mos obyektlar
qatnashishi mumkinligini kо‗rsatuvchi kо‗pchililik xissasiga ham ega bо‗ladi.
Har bir buyurtma yagona mijoz orqali yaratilishi mumkin. Har bir mijoz bir yoki bir
nechta buyurtmani bajarishi mumkin bо‗lgan kо‗chpililik xissasini bildiradi.
Harakat yо‗nalishi har bir buyurtma biror tayin mijozga bog‗langanligini kо‗rsatadi.
Boshqa bir uyushmalarda sinflardan biri yanada yuqoriroq darajaga ega bо‗lsa va pastroq
darajaga ega bо‗lgan boshqa bir nechta sinflar mavjud bо‗ladi. Uyushmalar uchun UML
dagi sinflar uyushmalarining oddiy qoidalari bо‗yicha atribut va amallar berilishi mumkin.
Foydalanish diagrammasi AT vazifalarini foydalanuvchi uchun aniq tasvirlab beradi.
Har bir vazifa ―Foydalanish uchun vazifa‖ kо‗rinishida yoki oddiy vazifa sifatida
tasvirlanadi. Vazifa (pretsedent) – bu oddiygina tizim bilan foydalanuvchi orasidagi
о‗zaro harakat bо‗lib, unda:
- foydalanuvchi vazifasini kо‗rinishli tavsiflanadi;
- maydalashning bir necha darajalarini kо‗rsatish mumkin;
- foydalanuvchi uchun muhim bо‗lgan aniq maqsadga erishishni kо‗rsatadi.
Hodisa, voqea vazifa diagrammasida ellips kabi belgilanadi va aktyor deb atalishi
qabul qilingan va ta‘sir etuvchi shaxs bilan bog‗langan bо‗ladi. Aktyor berilgan vazifa
uchun biror-bir ishni bajaradi. Diagrammada faqat bittagina ta‘sir etuvchi shaxs
tasvirlanadi, aslida ular kо‗p bо‗lishi mumkin. Barcha vazifalar rо‗yxatini, tizim tashkil
etish uchun tuzilgan texnik topshiriqda keltiriladi.
Vazifa diagrammasida vazifalar va ta‘sir etuvchi shaxslar orasidagi bog‗lanishdan
tashqari foydalanuvchi va kengaytiruvchi vazifalari orasidagi ikki bog‗lanishdan ham
foydalanish mumkin. Kengaytiruvchi tipidagi aloqa bir vazifa boshqasiga о‗xshash, lekin
74
boshqa bir nechta vazifaviy yuklanmaga ega. Bu hollardan tizim normal holatiga biror
о‗zgartirishni tavsiflash hollarida qо‗llanishi mumkin.
Obyektlarni modellashtirishning ba‘zi bir yondoshishlaridan farqli ravishda tizim
holati va xulqi sinflar diagrammasida tasvirlanganda, UML tizimi xulq tasvirini о‗zaro
ta‘sir diagrammasida ajratadi. UML dagi sinflar diagrammasi ularni о‗qishni
qiyinlashtiruvchi xabarlarni о‗z ichiga olmaydi. Obyektlar orasidagi xabarlar oqimi о‗zaro
ta‘sir diagrammasiga kо‗chiriladi. Ma‘lumki, о‗zaro ta‘sir diagrammasi obyekt holatini bir
variantli foydalanish chegarasida ishlaydi.
Diagrammadagi tо‗rtburchaklar tizimda mavjud bо‗lgan har xil obyektlarni
tasvirlaydi, sinflar orasidagi chiziqlar ular orasidagi munosabatni ifodalaydi. Ikki turdagi
о‗zaro ta‘sir diagrammasi mavjuddir: ketma-ketlik diagrammasi va umumlashgan
diagramma. Ketma-ketlik diagrammasi hodisa bajarilishi bilan aniq ssenariyani mantiqiy
aniqlash uchun foydalaniladi. Vertikal chiziqdagi tо‗rtburchaklar obyektni hayot vaqtini
belgilaydi. Usul nomi yozilgan va strelkali chiziqlar obyektda chaqirilish usulini
belgilaydi:
- buyurtma chizig‗i kiritiladi;
- har bir yо‗lda tovar mavjudligi aniqlanadi;
- agar zahira yetarli bо‗lsa – ta‘minlash belgilanadi;
- agar zahira yetarli bо‗lmasa – qayta buyurtma belgilanadi.
Xabarlar diagrammada kо‗rsatilgandek, yuqoridan pastga ketma-ketlikda hosil
bо‗ladi. Agarda har bir obyektning о‗z-о‗ziga yuborilishi kerak bо‗lsa, u holda kо‗rsatkich
bir chiziq hayot chizig‗i о‗zida tugaydi. Diagrammada boshqaruvchi xabarlar ham
qо‗shilgan bо‗lishi mumkin. Ular har bir yuborilish shartini tavsifi xabarni qayta-qayta
yuborilish belgisi, xabarni qaytarilish belgisi va h.k.
Umumlashgan (kooperativ) diagrammada obyektlar (sinflar) tо‗rtburchaklar shaklida
belgilanadi, strelkalar bilan esa bir marta foydalanuvi xabarlar tasvirlanadi. Vaqtinchalik
xabarlar ketma-ketligi ularning tartib raqami bilan belgilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
