Axborot tizimlarining funksional sohasini tatbiqlashtirishning
tahlili va modellashtirilishi
(4 soat)
Reja:
1. Kompaniya missiyasi;
2. Kompaniyani biznes modeli;
3. Kompaniya missiyasini ishlab chiqish;
4. Kompaniyani tо‗la biznes modeli;
5. Biznes tashkil qilish shabloni;
6. Matritsali modellar;
7. Detallashtirilgan modellar;
8. Tashkiliy modellashtirishning instrumental vositalari.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Raul Sidnei Wazlawick. Object-Oriented Analysis and Design for information
Systems. Modeling with UML, OCL, and IFML. -USA, 2014. -p. 314.
2. Shouhong Wang, Hai Wang. Information Systems Analysis and Design. -USA:
Universal-publishers, 2012. -p.263.
3. Избачков Ю., Петров В. «Информационные системы» -СПб.: Питер, 2005.
4. Матвеев С.И. и др. «Геоинформационные системы и технологии на
железнодорожном транспорта» -М., 2002.
5. Проектирование информацонных систем: курс лекций: учеб пособие для
студентов вузов, обучающихся по специальностям в области информ. технологий /
35
В. И. Грекул, Г. Н. Денищенко, Н. Л. Коровкина. -М.: Интернет Ун-т Информ.
Технологий, 2005. -304 с.: ил.
6. Гвоздева В. А., Лаврентьева И. Ю. Основы построения автоматизированных
информационных систем. Учебник. -М.: ИД «ФОРУМ» ИНФРА-М, 2007. -320 с.: ил.
7. Смирнова Г.Н. Проектирование экономических информационных систем:
Учебник / Г.Н. Смирнова, А. А. Сорокин, Ю. Ф. Тельнов; Под ред. Ю. Ф. Тельнова. -
М.: Финансы и статистика, 2003. -512 с.: ил.
8. Вендров А.М. Case-технологии. Современные методы и средства
проектирования информационных систем. –М.: Финансы и статистика, 1998.
9. К. Дейт. Введение в системы баз данных. 7-е изд. -М.: СПб.: Вильямс, 2000.
10. Буч Г., Рамбо Д., Джекобсон А. Язык UML: руководство пользователя. -М.:
ДМК, 2000.
11. Internet saytlar:
www.wessex.ac.uk
,
www.miit-inf.ru
,
www.rgotupc.ru
,
www.liigt-inf.ru
va hokazo.
Tashkiliy tahlil о‗tkazishning birinchi usullarini hayot taqozo qildi, lekin eng kо‗p
tarqalgani muhandislik yondashishdir. Bunday yondashishda kompaniya tashkiliy tahlilini
kompaniya tо‗la biznes yordamida ma‘lum bir sxemadan foydalangan holda о‗tkaziladi.
Ichki tizimosti (sex, brigada) va tashqi tizimosti (bozor, davlat tashkilotlari) ochiq
iyerarxik (tartibli) tо‗plamiga tegishli kompaniya butun, ochiq, iqtisodiy-ijtimoiy tizim
sifatida qaraladi. Kompaniya imkoniyati uning tashkiliy qismlarining tavsiflari va ularning
о‗zaro bog‗liqligini tashkilllanishi orqali aniqlanadi. 4.1-rasmda kо‗rsatilganidek, biznes
modelni qurish yagonalik qonuniga asoslangan va qarama-qarshiliklar bilan kurash
modellarini tavsiflashdan, ya‘ni kompaniya vazifalarini aniqlashdan boshlanadi.
4.1-rasm
36
Vazifa - bu [ISO-15704] ga asosan:
- buyurtmachiga mahsulot yoki xizmat yetkazishdir, u esa tasdiqlangan holdagi
vazifani bajarish uchun korxona tomonidan bajariladigan faoliyatdir.
- korxona о‗z maqsad va vazifalarini amalga oshiradigan mexanizmdir.
Kompaniya vazifasini bajarish ijtimoiy-zarur hoxishlarini bajarish bо‗yicha
kompaniya va bozor foydalari kompromissiyasi sifatida aniqlanadi. Bu holda missiya
(vazifa) ochiq tizim belgi (atribut) si sifatida, bir tomondan bozor sharoitidan va
kompaniya boshqa tashkilotlarga nisbatan qaramligi va uni subektiv baholanishidan va
prinsiplardan iborat. Vazifa - bu kompaniyani qandaydir о‗lchovga intilishini va xususiy
holda kompaniyaning bozor talabini aniqlaydi. Vazifaning ta‘rifi kompaniya maqsadini
detallashtirish va aniqlashning tartiblashgan rо‗yxati tuzish imkonini beradi.
Maqsad daraxti strategiya daraxtini tashkil etib, u rо‗yxatni aniqlashtirish tartibi va
maqsadga erishishni maydalab kо‗rsatadi. Bu holda umumlashgan ma‘noda biznesni
umumlashtirish va mablag‗ni sarflashning о‗tish san‘ati ishlab chiqiladi. Biznes – maqsad
bloki siljish va maqsadni maydalashni va shu bilan birga, raqobatli va hosilaviy
bizneslarni belgilaydi. Imkoniyatli maqsad - bu moliyaviy, insoniy, xom-ashyoviy hamda
axborotlar imkoniyatlarini maqsadga yо‗naltirishni aniqlaydi. Umumlashgan maqsad - bu
boshqarish komponentlarini tashkil etish san‘ati va mahsulot hayoti davriyligini aniqlaydi
va shu bilan bir qatorda, hamkorlik munosabati predmeti va talab aniqlashtiriladi. Bu esa
buyurtmachiga zaruriy mahsulotni talab etilgan sifatda, kerakli vaqtda, arzon bahoda
ta‘minlash imkonini beradi. Bu esa kompaniyani hamkorlar zanjirida eng optimal joy
egallashi imonini beradi. Bulardan keyin sotish kanallari maxsusliklaridan, tashkiliy
shakllanishi haqida boshlang‗ich fikrlari hosil bо‗la boshlaydi va tovarlar rо‗yxatlarini
ishlab chiqarish uchun zarur bо‗lgan asosiy imkoniyatni tushunish kelib chiqadi.
Biznes imkoniyat, kompaniyaning vazifalarini belgilaydiki, uning biznes – vazifa
rо‗yxati, menejment vazifasi va ta‘minot vazifasini belgilaydi. Bu esa kompaniyani
kо‗rsatilgan oldi-sotdi faoliyatini bir xil asosda ushlash uchun zarurdir. Bulardan tashqari
kompaniya imkoniyati (axborotli, insoniy, moddiy) va tashkiliy imkoniyati ham
aniqlanadi. Biznes imkoniyat va kompaniya vazifalarini turli menejmentini javobgarlik
sohasini matritsa proyeksiyasi yordamida kо‗rish imkoniyatini beradi.
Matritsa proyeksiyasi (soyaviy matritsa) – bu klassifikatorlar yoki ularning ihtiyoriy
kombinatsiyalari orasidagi о‗zaro munosabat tizimi bо‗lib, u matritsa kо‗rinishida
ifodalangan modeldir.
Oldi-sotdi javobgarlik matritsasi kompaniyada oldi-sotdi faoliyatini amalga oshirish
uning bо‗limlardan foyda olishdagi javobgarligini mustahkamlaydi. Uning keyingi
faoliyati kompaniyani moliyaviy modelini qurishni ta‘minlaydiki, u о‗z navbatida
byudjetli boshqarish modelini tadbiq etishga olib keladi. Vazifaviy javobgarlik matritsasi
kommersiya
jarayonlarini
amalga
oshirishda
tashkiliy
qismlar
javobgarligini
mustahkamlaydi. Bu matritsani yanada maydalab qaralsa, har bir shaxsning vazifasini
37
aniqlaydiki, bu umumlashganda xuquq, vazifadan iborat bо‗lib amaldor va instruksiyalari
paketini ishlab chiqarishni ta‘minlaydi. Javobgarlik matritsasining biznes potensial va
vazifalari kompaniyani statistik tavsifini beradi. Bu holda kompaniyada aylanma holda
о‗tadigan jarayonlar moslashtiriladi, sinflanadi va muhimi bajaruvchiga mahkamlanadi.
Bu bosqichda firma ichidagi vaqt sarfi asosida yig‗ilgan va tan olingan biznes
modellashtirish amalga oshadiki:
- kompaniya tashkillanish tashkiliy-vazifaviy holati asosi;
- faoliyatning ba‘zi turlari holatlari paketi;
- tashkiliy qismlar (sex, bо‗lim, sektor, guruh va h.k.) holatlari paketi;
- amallar instruksiyasi;
- menejmentlar javobgarlik sohalari chegaralanishi va hujjat bilan belgilanishi
hisobiga kompaniya faoliyatini oydinlashtiradi. Biznes modelning keyingi maydalanishi
(о‗sishi) jarayon oqim modeli asosida bо‗ladi. Jarayon oqim modeli – bu biror-bir biznes
vazifa yoki menejment vazifalarini amalga oshirish vaqtida kompaniyadagi axborot oqimi
va material о‗zgarishlar ketma-ketligini tavsiflovchi jarayondir.
Boshida (yuqori tabaqada) qatnashchilar orasidagi о‗zaro aloqa mantiqi belgilanadi,
keyin esa (quyi tabaqada) har bir mutaxassis о‗zini joyidagi ishning texnologiyasi
tavsiflanadi.
Tashkiliy biznes modellashtirish – ma‘lumotlar tashkillanish modelini ishlab chiqish
bilan tugallanadiki, unda kompaniyada kuzatiluvchi jarayonlar hujjatlari turi va sonlari
aniqlanadi. Shu bilan birga, mavjud kompnaniya komponentlari va vazifalarnini tashqi
muhit obyektlarini tavsiflash formati aniqlanadi. Bu holda hisobot va zarur hujjatlar
paketini hosil qilish asosida spravochniklar tizimi hosil qilinadi.
Bunday yondashish kompaniya faoliyatini umumlashgan boshqarish registrlar
tо‗plami yordamida tavsiflashga olib keladi.
Boshqarish registri о‗zini tashkillanishi bо‗yicha tartiblashgan klassifikatorlardan
iborat. Bu klassifikatorlarni vazifaviy guruhlarga birlashtirib va soyaviy matritsa
yordamida har xil klassifikator elementlarini о‗zaro bog‗lab kompaniya tо‗la biznes
modelini hosil qilish mumkin.
Bu holda kompaniyani jarayon – maqsadli tavsifi amalga oshirilib, uning yordamida
quyidagi savollarga о‗zaro bog‗langan javoblarni olish mumkin. Nima uchun, nima,
qayerdan, kim, kimga nechta (4.2-rasm).
38
4.2-rasm
Shunday qilib, kompaniya tо‗la biznes modeli – bu savollarga о‗zaro bog‗langan
javob beruvchi vazifaviy bog‗langan axborot modellarining tо‗plamidan iborat. Nima
uchun-nima-qayerda-kim-nechta-qachon-kimga (4.3-rasm).
4.3-rasm
39
Shunday qilib, tashkiliy tahlil quyidagilarni о‗z ichiga oluvchi kompaniyaning о‗zaro
bog‗langan modellar majmuasini qurishni tavsiya etadi:
- maqsadga yо‗naltirilgan strategik model (nima uchun kompaniya bu biznes bilan
shug‗ullanadi, nima uchun raqobatdosh bо‗lishni hoxlaydi, qanday maqsad va usullarni
bunga erishish uchun amalga oshirish kerak kabi savollarga javob beradi).
- tashkiliy vazifaviy model (kompaniyada kim nima ish qiladi va kim nima uchun
savollariga javob beradi).
- vazifaviy-texnologik (uslubiy) model (kompaniyada nima va qanday amalga
oshiriladi savollariga javob beradi).
- jarayon-boshqarish modeli (kim, nima, qanday, kimga savollariga javob beradi).
- sanoq modeli (nega imkoniyati savoliga javob beradi).
- ma‘lumotlar tashkillanishi modeli (tashqi о‗rab turgan obyektlar va kompaniya
imkoniyatlari qanday kо‗rinishda tavsiflanadi savollariga javob beradi).
- tavsiya etilgan modellar tо‗plami kompaniya tavsifini tо‗la va aniq belgilash uchun
zarurligini va loyihalanuvchi AT uchun talablar tushunchasini ishlab chiqaradi.
- vazifalar shablonini ishlab chiqarish.
Yuqorida aytilgandek kompaniya - bu о‗zining mikro va makro aloqalari bilan subekt
(shaxs)ga – yо‗naltirilgan, о‗zaro ustma-ust qо‗yilgan tartib (iyerarxiya) dan iborat.
Kompaniya - bu bir tomondan bozorning bir qismi, lekin u о‗z manfaati yо‗lida kurash
olib boruvchidir. Vazifa (missiya) - bu bozorning boshqa qatnashchilari orasida
kompaniyaning hukm surish natijasini aniqlaydi. Shuning uchun, kompaniya vazifasini
uning ichki qurilmasi tahlili orqali belgilab bо‗lmaydi.
Kompaniyaning tashqi muhit bilan о‗zaro aloqalari modelini tuzish uchun quyidagilar
zarur:
- bozorni moslashtirish (tizim usti), chunki kompaniya ham uning qismi hisoblanadi;
- bozor xususiyatini (talabini) о‗rganish;
- bozordagi kompaniya egallagan xususiyatiga qarab kompaniya vazifalarini aniqlash.
Yuqorida aytilgandek vazifa - bu bir tomonadan bozor xaridorlari orasidagi kelishuv,
boshqa tomondan kompaniya imkoniyati va hoxishlarining bajarilishidir. Kelishuvni izlash
(4.4-rasm) shablon orqali amalga oshirilishi mumkin.
40
4.4-rasm
Kompaniya vazifalari modelini ishlab chiqarish uchun quyidagilar taklif etiladi:
- kompaniyaning raqobatdoshlik biznesini ishlab chiqarish – ijtimoiy-iqtisodiy tizim
sifatida kompaniya xarakteristikalari (tavsiflari) tо‗plami. Masalan: obyekt uchun
о‗zlashtirilgan texnologiyaning mustahkamligi va kompa-niyadagi mavjud imkoniyatlarni
(moliyaviy, moddiy va axborotli va h.k.) haqiqiyligi. Shaxs uchun – ilm, shaxsni bajara
olishligi va menedjer tajribasi. Bular kompaniya imkoniyatlari va tajribalari
umumlashganligini va ―bajara olaman‖ deyishni yaratadi. Bozor konyukturasini aniqlash –
bu taklif etilayotgan tovar uchun talabni sota olishlik mavjudligini aniqlash yoki xizmat
kо‗rsatish va bozor raqobatchilari orasidagi savollarga javob berishdir. Bu esa bozor
talabini tushunish va ―kerak‖ tushunchasini rasmiylashni ta‘minlaydi.
- siyosat va iqtisod sohasidagi davlat institutlari tomonidan belgilangan faoliyatlar
ichidan tanlab olinganlari uchun aks ta‘sirlantiruvchi va amalga oshiruvchi omillarni
aniqlash.
- tanlab olingan faoliyat uchun kelajakda rivojlana olish texnologiyasini baxolash.
- ommaviy tashkilotlarni qо‗llab-quvvatlanishi yoki aks ta‘sirini baholash.
- yuqorida keltirilgan harakatlar (choralar) natijalarini xuquqiy, ma‘naviy, etik va
boshqalarni hisobga olib taqqoslash va ―hoxlayman‖ pozitsiyasini rasmiylashtirish.
- mumkin bо‗lgan sarf va daromadlar imkoniyat darajasini aniqlash.
4.5-rasmda keltirilgan shablon bо‗yicha kompaniya vazifasini belgilash va har
tomonlama maqbul kompromissga ega bо‗lish darajasini baholash keltirilgan.
41
4.5-rasm
Missiya - bu keng ma‘noda boshqa subektlar bilan о‗zaro munosabatlarini 8 ta holat
kо‗rinishida ifodalangan kompaniya asosiy ishchi konsepsiyasini ifodalaydi:
- buyurtmachi о‗z talablarini qanoatlantiradigan qismidan nima oladi;
- kim, nima uchun, qanday kompaniya hamkor sifatida qatnasha oladi;
- raqobatchilar bilan qanday munosabatda, nimalar asosida ish olib borish tahmin
qilinadi;
- biznesdan aksionerlar va egalari nima oladi;
- shaxs kompaniyadan nima oladi;
- jamoaviy tashkilotlar bilan kompaniya hoxishlari nimalarda ifodalanadi;
- kompaniyaning davlat bilan aloqasi qanday tartibda bо‗ladi;
- biznes rasmiylashtirish shabloni.
Kompaniya vazifalarini ishlab chiqishda biznes kompaniya qanoatlantira olishiga
mо‗ljallangan, ijtimoiy talablari ham aniqlab olinadi.
4.6-rasmdagi shablon bо‗yicha kompaniya biznes – potensiyalar ishlab chiqilishi
mumkin.
42
4.6-rasm
Bu bilan asosiy mahsulot va asosiy bozor rasmiylashtiriladi. Uni aniqlashtirilganda
kompaniya holatini xaridorlar kо‗zi bilan kо‗riladi va kompaniya mahsulotlariga
xaridorlar guruhini bir jinsli munosabati aniqlanadi. Soyaviy matritsa yordamida (4.7-
rasm) bozor segmenti va rasmiylashtirilgan mahsulot (tovar) guruhlari orasida moslik
о‗rnatiladi va bozor segmentlari bilan kompaniya biznesi rо‗yxatlari orasida moslik
о‗rnatiladi.
4.7-rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: |