Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
85 
 
davrining sabablari, ular oziqlanishi, tuproq sharoitiga, quyosh issiqligiga bo'liq holda 
o'sishi  va  ko'payishi  to'g'risidagi  fikrlarai  bayon  qildi.  XVI-XVIII  asrlarda  o'sha 
davrning  ko'zga  ko'ringan  botaniklari  hisoblangan  Chezalpino,  Turnefor,  Djon  Rey, 
KXinney va boshqalarning ishlarida ekologiyaga doir ko'plab ma'lumotlarni uchratish 
mumkin. Akademik I.I.Lepexin (1740-1802) mo'tadil iqlim zonalari, tropik va cho'llar 
landshafti  o'simliklarini  ta'riflagan,  o'simliklarning  tarqalishi  iqlimga  bog'liqligini  va 
baland  tog'  hamda  tundra  o'simliklarining  o'xshashligini  ko'rsatib  o'tgan.  Agronom 
A.G.Bolotov  (1738-1833)  mevali  daraxtlarning  urug'  ko'chatiga  ta'sir  ko'rsatish 
usullarini ishlab chiqdi va o'simliklar hayotida mineral tuzlarning rolini ko'rsatdi. 
XIX  asrning  boshlarida  o'simliklarning  tarqalishida  iqlim  omillariga  (issiqlik, 
yog'ingarchilikka)  asosiy  e'tibor  berilgan,  lekin  o'xshash  bo'lgan  alohida  regionlarni 
o'rganishda  edafik  omil  katta  ahamiyatga  ega  bo'lgan.  O'tgan  asrning  o'rtalarida 
o'simliklar  hayotida  tuproqning  fizik  xususuyatini  yoki  kimyoviy  xususiyati 
ahamiyatga  ega  ekanligi  haqida  keng  munozara  boshlangan.  Shunda  ekologlar  asta-
sekin  tuproqning  sho'rlanishiga  qor  qatlamining  qalinligi,  doimiy  muzliklar,  tuproq 
aeratsiyasi, tuproq suvi kabi omiliarga e'tibor bera boshladilar. 1910-yilda Bryusselda 
III Xalqaro botanika kongressida ekologiya botanikaning mustaqil sohasi deb rasmiy 
ravishda  e'lon  qilingan  bo'lsa-da,  E.  Varling  o'simliklar  ekologiyasining  otasi 
hisoblanadi.  U  ayniqsa,  o'simliklarning  hayoti  birgalikda  (guruh-guruh  bo'lib)  o'tadi 
va ularning o'zi muhitga ta'sir ko'rsatadi deb ta'kidlaydi. 
Hozirgi  sharoitda  ekologiya  tabiatdagi  boyliklardan  ongli  ravishda  foydalanish, 
uni  muhofaza  qilish  va  ko'paytirish  to'g'risidagi  nazariy  tushunchalarni  berib 
qolmasdan,  balki  kelajakda  tabiat  bilan  inson  o'rtasidagi  munosabat  masalasini, 
kelajagini  ko'rsatib  beradi.  Shunday  qilib,  o'simliklar  muhit  omillarining  bir  vaqtda 
ta'sir  ko'rsatadigan  murakkab  komplekslari  tufayli  o'sadi  va  rivojlanadi.  Abiotik 
tabiatning  tirik  bo'lmagan  omillari  -  (iqlim,  yorug'lik,  issiqlik,  namlik,  havo,  tuproq) 
tuproqning mexanik va fizik xossalari, ximizmi va tuproq mikrobiologiyasi, orografik 
(yonbag'irning  dengizdan  balandligi,  qiyaligi  ularning  shakli  va  ekspozitsiyasi) 
omiliarga bo'linadi. 
Biotik omillar - tirik organizmlarning o'zaro ta'siri. 
Fitogen - o'simliklarning o'zaro bir-biriga bevosita ta'siri. 
Zoogen  -  hayvonlarning,  hasharotlarning,  mikroorganizmlarning  o'simliklarga 
ta'siri. 
Antropogen  omillar  -  insonlarning  tabiatga  ta'siri  bo'lib,  unga  kishilarning 
o'simliklarga,  o'simliklar  qoplamiga  va  ular  yashab  turgan  muhit  sharoitiga  turli 
shakldagi ta'sir omillari kiradi. O'simliklar bilan ularni qurshab olgan muhit o'rtasida 
doimiy  ravishda  moddalar  va  energiya  almashinuvi  boradi.  Bulardan  tashqari 
o'simliklar  tanasining  o'zida  ham  doimiy  ravishda  hujayralararb  va  o'simlikning 
organlari hamda qismlari o'rtasida o'zaro moddalar almashinuvi ro'y beradi. 
O'simliklarning  o'zi  (birga  o'sadigan  o'simliklar  guruhida)  fotosintez  jarayonida 
kislorod ajratishi, nafas olishda karbonat angidrid chiqarishi transpiratsiya jarayonida 
suv bug'lantirishi mumkin. Hayot faoliyati natijasida efir moylari va boshqa moddalar 
chiqishi o'zi tomonidan ajratilgan va tuproqda bo'lgan o'simlik qoldiqlarining chirishi 
natijasida tuproqni boyitib, atrof muhitga katta ta'sir ko'rsatadi. 

---