|
MAVZU; TUPROQNING GENEZISI, KLASSIFIKASIYASI, TUPROQ GEOGRAFIYASI. TUPROQ UNUMDORLIGI.
Reja:
Tuproq genezisi, klassifikasiyasi va geografiyasi.
Tuproq unumdorligi haqida tushuncha.
Tuproq unumdorligining elementlari va shart-sharoitlari. Tuproq unumdorligining kategoriyalari.
Tuproq unumdorligini qayta takroriy yaratish va tuproqlarni madaniylashtirish.
Tuproq geografik tarqalishi. Yer yuzasida tuproqlarning geografik tarqalishi tabiiy sharoitlarning hududlar bo’yicha tarqalishiga bog’liq.
«Modomiki barcha muhim tuproq paydo qiluvchilar - deb yozadi V.V.Ookuchayev - uyeg yuzasida kengliklarga uncha -muncha parallel ravishda cho’zilgan, poyas yoki zona shaklida taqsimlanar ekan, unda tuproqlar ham iqlim, o’simliklar qoplami ua boshqalarga qat’iy bog’liq holda, yer yuzasida zonalar bo’yicha joylashishi muqarram U.U. Ookuchayev tomonidan ta’riflangan ushbu kenglik - zonallik konsepsiya, keyinchalik K.O. Glinka, L.I. Prosalov, I.R. Gerasimov, U.A. Kovda,
N.N. Rozovlar tomonidan rivojlantirildi. Yerning tuproq qoplamida kenglik tuproq – iqlim poyaslar eng katta birlik sifatida ajratiladi.
Tuproqlar sistematikasi haqida tushuncha. Tuproqshunoslikda,boshqa fanlardagi kabi, sistematika tadqiqotlami tashkillashtirishning boshlang’ich qismi hisoblanadi, qaysiki uning yordamida tekshirish obyekti
tuproqni ilmiy o’rganish amalga oshiriladi.Tuproqlar sistematikasi - bu yer yuzida mavjud bo’lgan barcha tuproqlarning turli-tumal1ligi haqidagi
ulaming diagnostik belgilariga a,soslangan har xil guruhlari (taksonomlari)ning orasidagi o’zaro aloqasi ua bog’liqligini ko’rsatib beradigan, hamda o’ziga xos xususiyatlarini taqqoslash yo’li bilan tuproqlarning har Bir turi ua yuqori rang (daraja) dagi har qaysi taksonomini ua u yoki Bu taksonomlarning umumiy xususiyatlarini aniqlash haqidagi ta’limotdir. Tuproqlar sistematikasining asosiy maqsadi Uyeg yuzida, shu jumladan, alohida mamlakatlar, davlatlarda tarqalgan tuproqlarining to’liq tizimi (klassifikasiyasi) ni yaratishdir.
Tuproqlar sistematikasi tarixiy-taqqoslash ua geografik-taqqoslash
uslublariga, tuproqlaming evolyusion rivojlanishi tamoyillariga tayanadi, unda tuproqshunoslikning barcha bo’limlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Planetamiz tuproq qoplami umumiy tizimida u yoki bu tuproqning tarkibini aniqlash bilan birga, tuproq sistematikasi, yer yuzasida tarqalgan tuproqlar juda katta turli-tumanligini anglashda muhim nazariy ua amaliy ahamiyatga yega.
Tuproq sistematikasi haqidagi ta’limotga V.V.Dokuchayev, N.M.Sibirsev, k.D.Glipka, L.l.Prasolov, Ye.N.lvanova, A.N.Rozov, V.M.Fridland, I.P.Gerasimov,
M.A.Orlov, M.A.Pankov, I.L.Muxanova, S.P.Suchkov, B.Xalnepesov, V.Abdulxanov, S.A. Shuvalov, A.M.Rasulov,
T.m.kopoЫuyeua, M.Mahmudov, V.G.Popov, k.Nasapov, A.Mahmudov, A.A. Tursunov, M.U.Karimova, R.Quziyev ua boshqalar katta hissa qo’shgan.
Sistematika uchta vazifani bajagadi: ulardan biri - yer yuzasida tarqalgan tuproqlar orasidagi sifat ua miqdor jihatidan farqlarni aniqlab beradi. Ushbu tuproqlar haqida imkoni boricha to’liq ma’lumotlarni yig’adi va mavjud ma’lumotlar asosida tuproqlarning mantiqiy ketma - ketligi bo’yicha ro’yxatini shakllantiradi, qaysiki, ularga asosan tuproqlar nomenklaturasi ro’yxati va klassifikasiyasi tuziladi. Demak tuproqlar sistematikasi - tuproqlarning kengaytirilgan aniqlovchisi bo’lib, fanda ma’lum bo’lgan har bir tuproqning mukammal ta’rifini bermog’i lozim. Yuqorida ko’rsatilgan vazifalar tuproqlar sistematikasida tuproqlar nomenklaturasi, taksonomiyasi ua diagnostikasi asosida ua yordamida yechiladi.
Tuproqlar klassifikasiyasi (tasnifi). yer yuzasi tuproq qoplami,
o’zining murakkab tuzilislli ua xilma -xilligi bilan xarakterlanadi. Tuproqlarlari o’rganishda ua rasional foydalanishda, ularni to’g’ri aniqlash ya’ni klassifikasiya qilish muhim ahamiyatga ega. Tuproqlarni o’xshash belgilari, kelib chiqishi ua unumdorligi kabi xususiyatlariga ko’ra muayyan gruppalarga birlashtirishga tuproq klassifikasiyasi (tasnifi) deyiladi.
Tuproqlagni ilmiy jihatdal klassifikasiyalash ularning genetik – ishlab chiqarish xossalariga asoslangan o’ lib, bu klassifikasiya quyidagilami: tuproq paydo bo’lishining barcha shart-sharoitlari ua jarayonlarini, tuproqlarning tegritoriyalar bo’yicha tarqalishini ua tuproqlaming ishlab chiqarish jihatidan ahamiyatga ega bo’lgan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarining umumiy xarakteristikasini aks ettirishi kerak. Tuproqlarni klassifikasiyalash muammolari tupgoqsllunoslikdagi eng aktual ua munozarali masalalardal biri hisobladi. Fanning rivojlalishi va yangi ilmiy dalillarning to’planishi natijasida ilgari tuzilgan, bunday qaraganda ilmiy asoslalgap klassifikasiya sxemasiga ayrim qo’shimchalar kigitish yoki ulami qayta ishlab chiqish zagur bo’ladi. Bu muammolag qishloq xo’jaligi talabIari asosida ham yuzaga keladi. Ilmiy klassifikasiya fanning hozirgi holatini aks ettiradi. Ilm-fan ning givojlalishi bilan tuproqlar klassifikasiyasi ham murakkabIashib boradi. Tuproq klassifikasiyasining rivojlanish tarixida to’rtta etapni ajratish mumkin: V. Dokuchayevgacha, bunda geologiya - petrografiya, kimyoviy ua fizikaviy klassifikasiya prinsiyaplari ustun bo’lgan; 2) Dokuchayev davri, qachonki U.U. Dokuchayev, N.M. Sibirsev, KL. Glinkalar tomonidan asos solingan ua tuproqlarni genetik klassifikasiyalash prinsiplari ishlab chiqilgan; Z) Hozirgi davr (taxmipal XX asming 50 yillaridan), bunda taksonomik birliklar ua diagnostik ko’rsatkichlar tizimi uzil - kesil ishlab chiqilgan, turli mamlakatlarda tuproqlami mi\liy klassifikasiyalash taraqqiy ettirildi va tuproq paydo bo’lish rejimlari ua ekologik sharoitlar als’ha to’liq hisobga linadigan bo’ldi; 4) Yangi davr (XX asr 90 - yillarining boshlanishidan), qachonki klassifikasiyalashda, taksonomik birliklag - bo’linmalagdan iyerarxik sistemalarda mos rayishda turli darajani egallaydigan, antropogen o ‘zgarishlarning bagcha bosqichlari hisobga olinadi.
Yangi, 2000 yilda nashr etilgan, Rossiya tuproqlagi klassifikasiyasi,
rroSh - genetik hisobIanadi Ua tuproq profilining tuzilishi va uning xossalagiga asoslangan. Ushbu klassifikasiya V.V.Dokuchayey nomidagi tuproqshunoslik instituti tomonidan L.L. Shishoy rahbarligida tuzilgan
komissiya tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu kJassifikasiyada yuqori
rangdagi birliklar ajratilgan Ua tuproqlarning antropogen - qayta o’zgarishi hisobga olingan. Tuproqlar klassifikasiyasining umumiy sxemasi qo’yidagi Kimyoviy qayta tiklangan tuproqlar.
Stvollar yuqori taksonomik birlik sifatida tuproqlaming tuproq paydo bo’lish jarayonlari va litogenezining nisbatini namoyon etadi. Bo’limlar pgofil tuzilishi asosiy yelemeptlagililg o’xshashligi Ua ulaming tuproq paydo bo’lish asosiy jarauonlagili hosil qilishidagi birligi bilan xarakterlanadi. Eng muhim taksolomik birliklarining asosiy diaglostikasi diaglostikalash gogizoltlag va belgilar- sistemasi hisobaladi. Ushbu sistemada asosiy o’rinni struktura tuzilishi, moddiy tarkibi va alalitik ko’rsatkichlari bilan fagqlaladigal diaglostik gorizontlar va belgilarning antropogen - qayta o’zgarish guruhlari egallaydi.
Ushbu diagnostik ko’rsatkichlar altrorogel ua texnogen - qayta o’zgargan tuproqlarni ajratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi, qaysiki
ularning transformasiyalanish darajasiga ko’ra turli taksolomik darajalarga tipchalar bo’limgacha ajratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
