Agrokimyo va tuproqshunoslik

3 - rasm. Oqayotgan lava. 
www.liveinfo.ucoz.com 
4 - rasm. Lava oqmasi yo`lgacha chiqib 
ketgan. www.liveinfo.ucoz.com 

---

54 
Lavaning kimyoviy tarkibi asosan kremnezyom (silikat kislotasi), alyuminiy, 
temir, kalsiy, magniy, natriy va kaliy oksidlaridan iborat.
Nordon lavadan obsidian, riolit, granit porfir, felzit va boshqa nordon 
vulkanitlar hosil bo‘ladi. Bunday jinslar O‘rta Osiyoda – Korjantov, Chotqol - 
Qurama, Hisor tog‘ tizmalarida yuqori karbon, perm, quyi trias davrlari yotqiziqlari 
orasida uchraydi. 
Asosli lava qotganda bazalt, diabaz va boshqalar, o‘rta lavadan - andezitlar, 
traxitlar hosil bo‘ladi.
 
5- rasm. Vulkan buluti. www.ellf.ru
 
Kuchli vulkan otilishi tufayli Krakatau arxipelagining eng katta oroli bo‘lgan 
Rakataning uchdan ikki qismi vayronaga aylangan. Danan va Perbuatan vulkan 
konuslari bilan birgalikda orolning 416 km2 maydoni havoga otilgan. Ularning 
o‘rnida chuqurligi 360 m li o‘yilma hosil bo‘lgan. Vulkan otilishi tufayli vujudga 
kelgan sunami bir necha soat davomida Fransiya, Panama va Janubiy Amerika 
sohilla-riga yetib borgan. Krakatau vulkanidan ko‘tarilgan chang va to‘zonlar 
atmosferaning yuqori qismini qoplagan va uch - to‘rt oy maboynida Yerni aylanib 
yurgan. 
Maar turi (Bandaysan). 
Bu turdagi vulkan otilishi o‘tgan geologik epoxalarda 
kuzatilgan. Ular kuchli gaz portlashi bilan farq qilgan, ko‘p miqdorda gaz va qattiq 
mahsulotlar ajratib chiqargan. Magmaning qovushoqligi juda yuqori bo‘lganligi 
sababli lava oqib chiqmasdan vulkan bo‘g‘izini yopib qo‘yib, portlashga olib kelgan. 
Kuchli portlash tufayli diametri yuzlab metrdan bir necha kilometrga boruvchi 
voronkalar hosil bo‘lgan. Voronkasimon quvur kraterining eni 250 dan 3000 m gacha 
bo‘lib, atrofida jinslar aylana shaklida to‘planadi. Bunday vulkanlar Yevropada 
Reynbo‘yi viloyati yaqinida uchraydi. Uning krateri ko‘pincha suv bilan to‘lgan 
bo‘lib, mahalliy nom bilan maar deb ataladi. 

---

55 
Maarlar
konussiz nisbatan yassi tubli kraterlar bo‘lib, diametri 200 dan 3000 m 
gacha, chuqurligi esa 150 dan 400 m gacha boradi. 
Krateri otilib chiqqan mahsulotlardan to‘plangan g‘ovlar bilan o‘ralgan va suv 
bilan to‘lgan bo‘ladi.
Maar turidagi portlash trubkalariga 
diatremlar
juda o‘xshash (6-rasm). Ular 
Sibir, Janubiy Afrikada va boshqa 
joylarda 
mavjud. 
Bu 
qatlamlarning 
vertikal kesib o‘tuvchi silindrik trubka 
bo‘lib, voronkasimon kengayish bilan 
tugaydi. Diatmerlar slanets va qum 
bo‘laklaridan tarkib topgan brekchiyalar 
bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. Brekchiyalarda 
olmos mavjud bo‘ladi, ulardan olmos 
sanoat miqyosida qazib olinadi.Keyingi 
vaqtda (1975-1980) Mars bilan Oyning 
yuzasini tekshirib, u yerdagi kuzatiladigan 
chuqurlar kometa urilishdan hosil bulgan deb taxmin qilinmoqda. Yer yuzidagi maar 
tipidagi chuqurlar ham shunday urilishdan hosil bo‘lgan deb hisoblanmoqda. 
Alyaskadagi 1912 yilda otilgan Katmay vulkani va boshqa vulkanlar ham Banday-
san vulkani guruhiga kiradi.