Agrokimyo va tuproqshunoslik

Tipik bо‘z tuproqlar
zonaning о‘rta mintaqasini shuningdek, tog‘oldi 
tekisliklarining kir-adirlari, past tog‘larning ancha baland qismida tarqalgan. Tipik 
bо‘z tuproqlarning yuqori chegarasi dengiz satxidan 700-1000 (1200) m gacha 
balandlikda joylashgan. Gumusli gorizonti ancha yaxshi ifodalangan; gumusli 
(A+B) gorizontining umumiy qalinligi 55-80 sm. A-gorizontining yuqori qismi 
ancha chimlangan: atmosfera yog‘inlari bilan tuproq 1,5 m gacha namlanadi. 130-
200 sm chukarlikda mayda kristalli gips qatlami ajralib turadi. 
Tо‘q tusli bо‘z tuproqlar 
zonaning eng yuqori mintaqasini tashkil etib, 
baland tog‘ kiyaliklari va past tog‘larda daryo vodiylarining tog‘ oraliklaridagi 
tekisliklarida dengiz satxidan 700-1000 m dan 1400-1600 m gacha bо‘lgan 
balandliklarda tarqalgan. 
A-gorizonti tо‘q bо‘z tusli, uvokli donador strukturali; B
1
-malla qо‘ng‘ir 
tusli, bо‘zgish; Bk - gorizonti ok kо‘zanaklar va konkretsiyalar shaklidagi 
karbonatlarning tо‘planishi bilan jaralib turadi. Tuproq profili atmosfera yog‘inlari 
ta’sirida yaxshi yuvilganligi sababli, 2 m chukurlikka kadar ham unda gips va 
suvla eruvchi tо‘zlar uchramaydi. 
Bо‘z tuproqlarning tipchalari: oddiy (shurlanmagan); shurxoksimon: yaxshi 
rivojlanmagan (profili uncha Qalin bо‘lmasligi va shagalligi bilan xarakterlanadi) 
kabi 
avlodlarga ajratiladi. Shurlanish darajasi 
(kam, 
о‘rtacha, kuchli 
shurxoksimon) va gumusli gorizont qalinligiga qarab (Qalin bо‘lmagan A+B 40 
sm; о‘rtacha Qalinlikdagi 40-80 sm va Qalin >80 sm) ham bulinadi. |tlok-bо‘z va 

---

207 
Qadimdan sugoriladigan tuproqlarda shuningdek ularning gleylanish (berchlanish) 
darajasiga qarab gleysimon va gleyli tuproqlar ajratiladi. 
О‘tlok-bо‘z tuproqlar sizot suvlari 2,5-5 m chukurlikda bо‘lgan va nisbatan 
kamroq namlanib turadigan sharoitda shakllanadi. |tlok-bо‘z tuproqlari avtomorf 
bо‘z tuproqlardan о‘zining ayrim xususiyatlari jumladan, moddalar biologik 
aylanishining kuchlirok bо‘lishi, gumusli qatlamining qalinligi va chirindining 
ancha kо‘pligi bilan farqlanadi. 
Uitlok bо‘z tuproqlarning aksariyat maydoni sugorilib, dexkonchiliqda 
foydalaniladi. 
О‘tlok-bо‘z tuproqlari 2 tipchaga: о‘tloqsimon-bо‘z tuproq-sizot suvlari 
barqaror (3,5-5m) bulmaydigan sharoitda uchraydi va 2 m dan pastda gleylanish 
alomati ifodalangan. |tlok-bо‘z tuproqlar sizot suvlari 2,5-3,5 m da ancha barqaror 
bо‘lgan sharoitda hosil bо‘ladi. Unda gumus kо‘proq, gleylanish belgilari 1 m 
chukurlikdan boshlanadi. Ular oddiy, shurxoksimon va shagalli (galechnik) kabi 
avlodlarga bulinadi. 
Sugorish natijasida о‘zgargan о‘tloq-bо‘z tuproqlar alohida tipga - 
sugoriladigan о‘tloq-bо‘z tuproqlarga ajratiladi. 
Sug‘oriladigan bо‘z tuproqlar sugorilib, turli muddatlardan buyon qishloq 
xо‘jaligida foydalanib kelinayotgan sharoitda rivojlanadi. Sugoriladigan bо‘z 
tuproqlar о‘zining kator xususiyatlari: profilining gorizontlariga yaxshi 
tabaqalashmaganligi; gumusning uncha kо‘p emasligi (1-1,8 foiz), ammo sugorish 
suvi bilan yotqizilgan keltirilmalarda chirindining teng mikdorda tarqalishi, 
karbonatli gorizontning yaxshi ifodalanmaganligi bilan xarakterlanadi. 
Qadimdan sugoriladigan (voxa-bо‘z) tuproqlarning barcha profilida sopol 
idishlarning siniklari, suyak, qumir bulaklari va boshqa predmetlarning 
kushilmalari uchraydi, chuvalchanglarning aktiv faoliyati izlari yaxshi kurinib 
turadi. 
Sugoriladigan bо‘z tuproqlar о‘zining zonachalar bо‘yicha bulinish 
xususiyatiga kо‘ra kuyidagi tipchalarga: sugoriladigan och tusli bо‘z tuproqlar, 
sugoriladigan tipik bо‘z tuproqlar, sugoriladigan tо‘q tusli bо‘z tuproqlar va 
Qadimdan sugoriladigan (voxa bо‘z) tuproqlarga ajratiladi (49-rasm). 
О‘rta Osiyoning Qadimdan dexkonchiliq kilib kelinayotgan voxalarida 
(Xorazm, Zarafshon vodiysi), Qalin agroirrigatsion qatlam (1-2 m dan ortik)li 
voxa-bо‘z tuproqlari tarqalgan. Bu tuproqlarni dastlab M.A.Orlov (1933 y) 
«Madaniy sugoriladigan» tuproqlar deb ta’riflagan. 
Sugoriladigan bо‘z tuproqlar: oddiy, kayta shgerxoklangan va shagalli kabi 
avlodlarga bgelinadi. Gumusli (agroirrigatsiya) gorizonti qalinligiga qarab, 

---

208 
qalinligi kam (<40 sm), qalinligi gertacha (40-70 sm) va Qalin kavatli (>70 sm) 
singari turlar ajratiladi.