Agrokimyo va tuproqshunoslik

Avstraliya va Antarktida qit'alaridan iborat. Okean
bilan
quruqlikning
nisbati
Shimoliy
yarimsharda
61
va
39%
bo'lsa,
Janubiy
yarimsharda 81 va 19% ga tent.
 
1.chizma. Yerning seysmografik kesmasi 
Kundalang, bo'ylama va yuza to'lqinlarining tarqalishini tahlil qilish faqat erning 
kesmasida bir jinsli emaslikni qobiqlar shaklida emas, balki lateral yo'nalishda ham 
(geosferalar) zichlik taqsimlanishining xajmiy tasvirini aniqlashga imkon berdi. Ular 
seysmik to'lqinlar tezligining o'rtacha ko'rsatkichlariga nisbatan kam, ±0,5 — 3,0%
o'zgarishi orqali ajratiladi. Bir jinsli emaslikning asosiy elementlari bo'lib yuqori va 
past tezlikdagi anomaliyalar sanaladi. Bu hol moddalarning sovuq (yuqori tezlikli) va 
issik (past tezlikli) oqimlari sifatida talqin qilinadi. Ularning bir —biridan farqlanishi 
moddiy tarkibiga ham bog'liq . 
Yerning kesmasi
Rejasi:
1.Yerning kesmasi
2. Yerning tashqi qobiqlari
3.Mantiyadagi konvektiv 
oqimlar.

---

17 
R.D.Xilst va X.Karasonlar Yer kesmasida seysmotomografiya ma'lumotlari 
bo'yicha olingan bir jinsli emaslikning taqsimlanishidagi statistika mantiyaning turli 
chuqurlik sathlariga to'g'ri kelishini aniqlashgan. 
Tabiiyki, minimal korrelyasiya yer po'stlog'i uchun harakterli bo'lib, u 
kontinental va okean po'stloqlarining lateral yo'nalishda gravitasion bir jinsli emasligi 
bilan bag'liq. Bu esa L.I.Lobkovskiyga litosfera plitalarining ikki tabaqali 
geodinamikasi mavjud degan tushunchasiga asos bo'lib xizmat qildi. 
Yuqori mantiya ham gravitasion noturg'un sistema (chuqurlik bo'yicha bir jinsli emaslik, 
korrelyatsiya koffitsent 0,4 dan past) deb qaraladi, seysmik tezliklarning keskin
o'zgarishi va o'sishi kuzatiladigan oraliq qobiqlarda (670, 800 va 900 km) 
moddalarning qayta mineral o'zgarishi hisobiga zichlikning oshishi tahmin qilinadi. 
O'rta va qo'yi mantiyalar nisbatan bir jinsli tuzilishga ega. Bu esa yuqori 
darajadagi korrelyatsiyasini harakterlaydi.1700—2300 km chuqurlikda korrelyatsiya 
koffitsentining bir muncha pasayishi (0,85 — 0,7 gacha) mantiyaning fizik 
parametrlari shu oraliqlarda o'zgarishi mumkinligini ko'rsatadi. 
Chuqurlik oshgan sari yerning konsentrik geosferalarini belgilovchi seysmik
to'lqin tezliklarining oshib borishidan tashqari, kesmada zichligi va qizitilganligi 
darajasi bo'yicha farqlanuvchi, tik va subqiyalikda yotuvchi tanalar ajratildi. Ular 
mantiyaning yadro bilan chegarasigacha yorib kiradi. 
Mantiya orqali o'tuvchi yengil issiq materialdan iborat past tezlikdagi 
anomaliyalar apvelinglar yoki superplyumlar nomini olgan. Ularga daunvelinglar 
yoki sleblar qarshi turadi. Daunvelinglarga cho'kayotgan okean litosferasi 
moddasining zich va nisbatan sovuq massasi harakterlidir. 
Bu jarayonlarning kashf etilishi ba'zi joylarda yer yuzasiga qizdirilgan 
massalarni etkazib beruvchi va boshqa joylarda esa sovugan litosferani planeta 
yadrosigacha olib kiruvchi mantiyada konvektiv oqimlar mavjuddigining muhim 
ob'ektiv tasdig'i hisoblanadi. Mantiyada konvektiv oqimlar mavjudligining isboti 
litosfera plitalari va global geodinamika nazariyasining fundamental pozisiyalarini 
sezilarli darajada mustahkamlaydi. 
Mantiya kesmasida subduksiya zonalaridan boshlanib mantiyaning yadro bilan 
chegarasigacha kirib boruvchi qiya va subvertikal yotgan yuqori tezlikli geologik 
tanalarni mavjud. Cho'kayotgan litosfera o'zining yuqori qayishqoqlik hossalari 
(«seysmik sifatlilik») va seysmik to'lqinlarning yuqori tezligi bilan farq qilganligi 
uchun, u mantiyada yaqqol ajratiladi. Bunda okean litosferasining cho'kayotgan 
seysmofokal zonalari tuzilishining bir qancha variantlari (daunvelintlar yoki sleblar) 
kuzatiladi. 
Ba'zi hollarda turli burchak ostida chiqayotgan litosfera yuqori va o'rta mantiya 
chegarasigacha (660 — 670 km) botganligi kuzatiladi va uni butunlay kesib 

---

18 
utmasdan tog' massalarining subgorizontal tudalarini hosil qiladi. Bunday holning 
sababi bo'lib chuqurlikning shu oralig'ida mantiyaning o'ziga xos xolatdaligi 
sanaladi. 
Boshqa hollarda esa subduksiyalanuvchi material shu chegaradan pastroqdagi 
660-1000 km oraliqda yig'ilishi mumkin va sovuqroq va zichroq moddalarning 
to'plamini hosil qiladi. Kritik massaga etishi jarayonida subduksiyalanayotgan 
litosfera qo'qqisidan (avalansh) pastki mantiyaning ostki chegarasigacha cho'kishi 
mumkin . Bunday joylar okean litosferalarining «guristoni yoki mozori» degan 
nomga ega bo'lgan. U pastki mantiya asosidagi D11 qatlam kesmasida yaqqol 
ajratiladi. 
Balandga(apvelinglar,plyumlar) va pastka (dauvelinglar, sleblar) qarab yunalgan 
mantiya moddasining yirik oqimlari Yer strukturasida bosh radial elementlarini
tashkil etadi Bu erdagi modda aylanishi va yadrodan boshlanib va yana unga 
qaytuvchich uchqurlikdagi konvektiv oqimlar tufayli uning gravitasion maydondagi 
differensiasiyasi mavjudligining isbotidir. 
A.Vegener taxminicha kontinentlarni harakatga keltiruvchi asosiy kuchlar bo'lib 
rotasion kuchlar va yer qobiqlarining markaziy o'qi atrofida aylanishidan vujudga 
keluvchi Kriolis kuchi sanaladi. Keyinchalik litosfera plitalari nazariyasida bu omillar 
hisobga olinmagan yoki ahamiyat berilmagan. Shunday bo'lsada, ular havo va okean 
oqimlarini shakllantiradi va albatta, Yer qa'rining dinamik holatiga ta'sir ko'rsatadi.