Agrokimyo va tuproqshunoslik

Tuproq paydo bo‘lish jarayonida ba’zi element birikmalarining 
transformatsiyasi (o‘zgarishi) natijalari (I.S.Kaurichev va boshqalar, 1989) 
 
Element 
Tog’ 
jinslari, 
atmosfera 
(S,N) 
va 
tabiiy 
suvlardagi 
birikmalar 
Tuproq uchun xarakterli bo‘lgan 
birikmalarning yangi shakllari 
Uglerod, S 
Atmosferadagi SO2 
Tuproq gumusli birikmalari va 
shuningdek organizmlarning organik 
qoldiqlari tarkibidagi uglerod 
Azot, N 
Ko‘pchilik tog’ jinslari 
tarkibida azot deyarli 
bo‘lmaydi. 
Atmosferadagi 
molekulyar (N2) azot. 
Tabiiy 
suvlardagi 
ammiak, 
nitratlar 
va 
ba’zi 
boshqa 
birikmalarning qoldiђi
Tuproq 
gumusli 
birikmalari 
tarkibidagi azot. Biroz individual 
tabiatli (aminokislotalar kabi) azot 
saklovchi 
organik 
birikmalar, 
ammoniyning 
tuzlari, 
nitratlar. 
Tuproq tarkibidagi suvda eriydigan 
moddalar. 
Fosfor, R. 
Fosforit va apatit turidagi 
suvda qiyin eriydigan 
fosfatlar, 
temir, 
alyuminiy singarilarning 
qiyin 
eriydigan 
birikmalari 
Gumusli 
birikmalar 
tarkibidagi 
fosfor. 
O‘ziga 
xos 
organik 
birikmalar tarkibidagi uncha ko‘p 
bo‘lmagan fosfor, Sa, A1, Fe, Mg va 
boshqa elementlarning turli darajada 
eriydigan amorf shaklidagi fosfatlar. 
Tuproq qattiq qismidagi sorbilangan 
(yutilgan) 
fosfatlar. 
Tuproq 
eritmasidagi fosfatlar.
Kaliy, K 
Slyudalar, 
gidroslyudalar, ba’zi dala 
shpatlari 
singarilarning 
kristallik panjaralaridagi 
o‘simliklarga 
qiyin 
singuvchi kaliy. 
Tuproqning singdirish kompleksi 
tarkibidagi 
almashinadigan 
ion 
shaklidagi kaliy, tuproq eritmasida 
eriydigan kaliy tuzi. 
Kalsiy, Sa 
Asosan qiyin eriydigan 
mineral 
birikmalar, 
karbonatlar, 
fosfatlar, 
ba’zi ftoridlar (Flyuorit) 
va boshqa birikmalar 
Tuproq singdirish kompleksidagi 
almashinuvchi shakldagi kalsiy ioni. 
Kalsiyning 
tuproq 
organik 
komponentlari 
bilan 
kompleks 
birikmalari, 
tuproq 
eritmasidagi 
kalsiy 
va 
uning 
eriydigan 

---

76 
birikmalari.
Tuproqda azot birikmalarining transformatsiyasi ko‘proq ro‘y beradi. Bunda 
gumus tabiatiga xos azot saqlovchi organik moddalar bilan bir qatorda ma’lum 
miqdorda mineral shakldagi azot (umumiy azotga nisbatan 1 foizga yaqin) ham 
to‘planadi: 
- fosfatlarning biologik o‘zgarishi natijasida mineral va mineral-organik 
birikmalari hamda tuproq tarkibidagi fosfatlarning o‘simliklarga o‘tuvchi, 
harakatchan formasi yuzaga keladi: 
- tuproq minerallarining o‘zgarishi va turli metallar kationlari hamda azotning 
biologik aylanishi natijasida kaliy, kalsiy, alyuminiy, magniy, marganets kabi 
o‘simliklar uchun zarur mikro va makroelementlar kationlarining almashinuvchi, 
yutilgan shakllari hosil bo‘ladi. 
Tog’ jinslaridan paydo bo‘ladigan tuproqning o‘ziga xos belgilarining 
yuzaga kelishida ishtirok etadigan, shuningdek, tuproq paydo bo‘lishiga olib 
keladigan va bir vaqtning o‘zida bir-biri bilan bevosita boђliq holda kechadigan 
jarayonlar quyidagilar: 
1. Tuproqda yangi minerallarning hosil bo‘lishi va o‘simliklar uchun tez 
o‘tadigan harakatchan shakldagi elementlarning turli minerallaridan ajralib 
to‘planishiga olib keladigan turli o‘zgarishlar; 
2. Jinslarning yuza va yuqori qismlarida organik moddalarning to‘planishi va 
uning 
minerallashuvi 
hamda 
gumusli 
(chirindi) 
moddalarga 
aylanishi 
(gumusifikatsiya) 
natijasida 
kul 
va 
azotli 
moddalarning 
to‘planishi; 
3. Mineral va organik moddalarning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida turli darajada 
harakatchan 
organik-mineral 
birikmalarning 
hosil 
bo‘lishi; 
4. Tuproqning yuqori qismida qator biofil elementlar, jumladan oziq 
elementlarning to‘planishi; 
5. Tuproq paydo bo‘lish jarayonida yuzaga keladigan mineral, organik va 
organik-mineral birikmalar tarzidagi elementlarning tuproq qatlamlarida harakati, 
aralashuvi va cho‘kib to‘planishi.