Agrokimyo va agrotuproqshunoslik

.
3. 5.Tuproq hosil bo‘lishiga insonning taʼsiri.
Tuproq tabiiy sharoitlarning o‘zaro birgalikdagi taʼsiri natijasida shakllanadi va atrof muhit sharoitlariga ko‘ra asta-sekin o‘zgaradi. Ammo insonlarning tuproqqa yo‘naltirilgan maqsadli usullar bilan taʼsir etishi natijasida tuproqlar tez va qisqa muddatda o‘zgarishi ham mumkin. Insonlarning tuproqqa taʼsiri usullari xilma-xil. Tabiiy o‘simliklar o‘rniga madaniy ekinlarni ekishi natijasida tuproqda oziq kul elementlari va azotning biologik aylanishi va umuman biologik jarayonlar keskin o‘zgaradi. o‘rmonlarning kesib yuborilib, o‘tloqlarga aylantirilishi Tuproq paydo bo‘lish jarayonlari yo‘nalishiga keskin taʼsir etadi. Shuningdek tevarak-atrof iqlim sharoitlari ham o‘zgaradi Botqoq yerlarni quritish, janubiy rayonlarda sug‘orish hamda sho‘rxok va sho‘rtob yerlarni melioratsiyalash, dasht va cho‘llarda o‘rmon himoya daraxtzorlari barpo qilish hamda yerni ishlash, o‘g‘itlash singari tadbirlar tuproqdagi biologik kimyoviy va boshqa jarayonlarga katta taʼsir etadi, natijada Tuproqning suv, havo, issiqlik kabi xossalari o‘zgaradi.
Demak insonlarning Tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlari natijasida yangi madaniy yaʼni samarali va potensial unumdorligi yuqori bo‘lgan tuproqlar yuzaga keladi. Ammo tuproqlardan ekinlar talabini eʼtiborga olmagan Xolda notug‘ri foydalanish va ilmiy asoslangan tavsiyalarni buzib qo‘llanishi aksincha tuprok unumdorligining pasayishiga sabab bo‘ladi. Agronomning asosiy vazifasi Tuproq xossalarini eʼtiborga olgan holda turli agrotexnika va melioritiv tadbirlarni o‘z vaqtida o‘tkazishga qaratilishi kerak.
Tuproqning yashash muhitining xususiyatlari, shuningdek, unda yashaydigan organizmlarning xususiyatlarini ham o'z ichiga oladi. Har bir tur o'ziga xos tarzda unga moslashgan. Tuproqda harakat qilish qiyin bo'lganligi sababli, uning aholisi qurtga o'xshash yoki yumaloq tana shakliga ega. Tuproqda harakatlanishning ikki yo'li mavjud. Shunday qilib, yomg'ir qurtlari uni ovqat hazm qilish trubkasi orqali o'tkazadi. Ammo sutemizuvchilarning oyoq-qo'llari ko'milgan tipga ega. Mol kalamushlari va mollarda ko'rish organlari kam rivojlangan, ba'zi turlari esa ular butunlay o'sib chiqqan. Ko'p harakatlarida bunday hayvonlar boshqa hislar - teginish va hid yordamida harakat qilishadi.
Hayvonlar harakat paytida doimo qattiq zarrachalarga nisbatan ishqalanishga duchor bo'lganligi sababli, ularning qoplamalari bardoshli va moslashuvchan. Shu bilan birga, suv tuproq hasharotlarining kesikulasi orqali bug'lanadi, bu yuqori namlik sharoitida juda muhimdir. Kislorod molekulalari qattiq zarrachalar orasida joylashgan, shuning uchun ko'pchilik tuproq hayvonlari tananing butun yuzasi orqali nafas oladi.
Shunday qilib, tuproqning yashash muhitining xususiyatlari qisqacha quyidagi xususiyatlar bilan ifodalanadi:
Bu unumdorlikka ega bo'lgan litosferaning yuqori qatlamidir.
U qattiq zarrachalar va gumusdan iborat bo'lib, ular orasida suv va havo molekulalari mavjud.
Sharoitlarning doimiyligida farqlanadi.
Bu muhit uchun asosiy abiotik omillar yorug'likning etishmasligi, yuqori karbonat angidrid miqdori va yuqori zichlikdir.
Tuproq - er qobig'ining bo'sh sirt qatlami, ob-havo jarayonida o'zgargan va tirik organizmlar yashaydi. Tuproq unumdor qatlam sifatida o'simliklarning mavjudligini ta'minlaydi. O'simliklar suv va ozuqa moddalarini tuproqdan oladi. Barglari va novdalari o'lib, ular tarkibidagi minerallarni bo'shatib, parchalanadigan tuproqqa "qaytadilar".
Tuproq qattiq, suyuq, gazsimon va tirik qismlardan iborat. Qattiq qism tuproq massasining 80-98% ni tashkil qiladi: tuproq hosil qilish jarayoni natijasida ona jinsdan qolgan qum, gil, loy zarralari (ularning nisbati tuproqning mexanik tarkibini tavsiflaydi).
Tuproq suv (harorat sharoitlari, kislorodning pastligi, suv bug'lari bilan to'yinganligi, undagi suv va tuzlarning mavjudligi) va havo (havo bo'shliqlari, yuqori qatlamlarda namlik va haroratning keskin o'zgarishi) o'rtasidagi oraliq muhitdir. Ko'pgina artropodlar uchun tuproq ular suvdan quruqlikdagi hayot tarziga o'tishlari mumkin bo'lgan muhit edi. Tuproqning tirik organizmlar uchun yashash joyi bo'lish qobiliyatini aks ettiruvchi xususiyatlarining asosiy ko'rsatkichlari namlik, harorat va tuproq tuzilishidir. Barcha uchta ko'rsatkich bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Namlikning oshishi bilan issiqlik o'tkazuvchanligi oshadi va tuproqning aeratsiyasi yomonlashadi. Harorat qanchalik baland bo'lsa, bug'lanish shunchalik ko'p bo'ladi. Tuproqning quruqligi haqidagi tushunchalar bu ko'rsatkichlar bilan bevosita bog'liq.
Tuproqning tirik qismini tuproq mikroorganizmlari, umurtqasiz hayvonlar vakillari (protozoa, chuvalchanglar, mollyuskalar, hasharotlar va ularning lichinkalari), chuqur umurtqali hayvonlar tashkil etadi. Ular asosan tuproqning yuqori qatlamlarida, o'simliklarning ildizlari yaqinida, oziq-ovqat oladigan joyda yashaydi. Ba'zi tuproq organizmlari faqat ildizlarda yashashi mumkin. Tuproqning sirt qatlamlarida ko'plab halokatli organizmlar yashaydi - bakteriyalar va zamburug'lar, eng kichik artropodlar va qurtlar, termitlar va qirg'oqlar. 1 ga unumdor tuproq qatlamida (qalinligi 15 sm) 5 tonnaga yaqin zamburugʻlar va bakteriyalar mavjud.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda biologik aylanish tuproq paydo bo‘lishining asosini tashkil etishi bilan birga, tuproqqa aylanaѐtgan jins yuzasida mineral moddalar bilan bir qatorda quѐsh nuri energiyasi taʼsirida ruy beradigan fotosintez tufayli hosil bo‘ladigan kimѐviy energiyaga boy bo‘lgan organik moddalarning tuplanish manbai ham hisoblanadi. Nobud bo‘lgan o‘simliklardagi organik moddalar parchalanganda maʼlum miqdorda kimѐviy energiya ajraladi va boshqa shakldagi energiyaga aylanadi. Bu energiya jinslarda biologik (organik) moddalarning ishtirokisiz kechishi mumkin bulmagan jaraѐnlarning rivojlanishi uchun sarflanadi. Tog‘ jinslaridagi dastlabki minerallar asta-sekin o‘zgarib yangi tarkib, to‘zilish va xossalarga ega bula boshlaydi hamda alohida tabiiy jism hisoblangan tuproqda tuplana boshlaydi.
Mamlakatimizda tuproq qoplamining hozirgi holati qoniqarli emas va yomonlashishda davom etmoqda. Bu rasmiy ma'lumotlardan kelib chiqadi. 40 mln. Rossiyada (masalan, Qalmog'istonda) cho'llanish kuzatilmoqda. Tuproq degradatsiyasining keyingi rivojlanishini, shu jumladan mashhur rus qora tuproqlarini - mamlakatning milliy merosini yengish uchun ularni himoya qilish choralari va birinchi navbatda er qonunchiligini takomillashtirish zarur. Tuproqqa hurmat bilan munosabatda bo'lish muhim rol o'ynashi kerak va bu ishni maktabdan boshlash kerak. Jahon hamjamiyati buni allaqachon tushungan. AQShda "Global loyiha" loyihasi ishlab chiqilgan bo'lib, uning vazifalaridan biri olimlar, maktab o'qituvchilari va maktab o'quvchilarini birlashtirib, tuproqshunoslikni maktab o'quv dasturlariga kiritishdir. 1997 yilda dunyoning 64 mamlakatidan 5 mingdan ortiq maktab ushbu loyihada ishtirok etish uchun ro'yxatdan o'tgan. Men ishonamanki, tuproqshunoslik vatani ham bu tashabbusning ahamiyatini tushunadi.
Tuproqning xususiyatlari tuproq hosil qilish jarayoni sodir bo'ladigan sharoitlarning o'ziga xos kombinatsiyasiga bog'liq. Tuproqlarning shakllanishiga asosiy omillar-tuproq hosil qiluvchi jinslar, tirik va o'lik organizmlar (yashil o'simliklar, mikroorganizmlar va hayvonlar), iqlim, relyef, tuproq yoshi va odamlarning ishlab chiqarish faoliyati.
Ota -ona toshlari- bu ekzogen jarayonlarning (tashqi kuchlar, quyosh) rivojlanishi natijasida hosil bo'lgan bo'shashadigan qobiq bo'lgan jinslar.
Ota jinslarning granulometrik tarkibi tuproqlarning granulometrik tarkibini va ko'p jihatdan ularning fizik va suv-fizik xususiyatlarini aniqlaydi: zichlik, gözeneklilik, o'tkazuvchanlik, namlik sig'imi va boshqalar.
Tuproqdagi o'simlik va hayvon qoldiqlarining, shuningdek organik o'g'itlarning o'zgarishi tezligi va tabiati bunga bog'liq.
Tuproq jinslarining kimyoviy tarkibi tuproqlarning kimyoviy tarkibiga ta'sir qiladi. Asosiy jinslarning karbonat tarkibi katta ahamiyatga ega. Ca2 + Mg2 + karbonatlar fulvik kislotalarni zararsizlantiradi va podzol hosil bo'lishining oldini oladi.