Agrokimyo va agrotuproqshunoslik

3.2.Tuproq hosil bo‘lishining biologik omillarning ta'siri
Tuproqlarning rivojlanishida biologik omilning ahamiyati yuqorida ko’rib chiqildi. Shu o‘rinda yana bir bor ta’kidlash lozimki, o‘simliklar tuproq hosil bo‘lishida eng muhim omil hisoblanadi. O'simlik va tuproq bir-biridan ajralmas tizimni tashkil qiladi.
O'simlik va tuproq o'rtasida mavjud bo'lgan yaqin va uzviy bog'liqlik tufayli o'simliklarning har qanday o'zgarishi tuproqlarning o'zgarishi bilan birga keladi va aksincha, tuproqlarning o'zgarishi, ayniqsa ularning namlik rejimi, aeratsiya, tuz rejimi va boshqalar muqarrar ravishda o'zgarishlarga olib keladi. o'simliklarning o'zgarishi ... Shunday qilib, o'simlik guruhlari va tuproq muhitining o'zaro ta'siri natijalari bir tomonlama emas; ular nafaqat tuproq muhitidagi o'zgarishlarda, balki o'simlik guruhlaridagi o'zgarishlarda ham ifodalanadi.
Aytilganlardan ma'lum bo'ladiki, tuproq va o'simliklar guruhlari hech qanday o'zgarishlarga duch kelmaydigan qandaydir muzlagan shakllanishlarni ifodalamaydi; ular uzluksiz rivojlanib, rivojlanib boradi, natijada tuproqning yangi genetik tiplari va tiplari va ular bilan bog'liq yangi o'simlik shakllanishlari paydo bo'ladi.
Iqlim. Iqlim tuproq hosil qiluvchi jarayonlarning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Iqlim sharoitlarining tabiati asosan quyidagi elementlar bilan belgilanadi: harorat, yog'ingarchilik va bug'lanish. Mamlakatimizning turli hududlarida iqlim elementlarining miqdoriy ifodasi va kombinatsiyasi bir xil emas. Makroiqlim va mikroiqlimni farqlang.
Makroiqlim deganda iqlimning yuzlab kilometrlarda o'lchanadigan keng maydonlar uchun umumiy bo'lgan xususiyatlari tushuniladi.
Mikroiqlim yuzlab va hatto o'nlab metrlarda o'lchanadigan kichik hududlarga xos bo'lgan iqlim xususiyatlari deb ataladi. Tuproqni issiqlik va namlik bilan ta'minlash iqlim bilan bog'liq; issiqlik va namlik, o'z navbatida, o'simliklarning tabiatini va mikrobiologik jarayonlarning intensivligini belgilaydi.
Shuning uchun iqlim ko'p jihatdan tuproqni organik moddalar bilan boyitish bilan bog'liq. Shu bilan birga, ayrim hollarda, ko'p miqdorda organik moddalar, boshqalarda - ahamiyatsiz.
Haddan tashqari namlik zonasida yog'ingarchilikning ko'pligi tuproqning yuvilishiga va organik qoldiqlarning quyi gorizontlarga parchalanishi natijasida hosil bo'lgan oson eriydigan tuzlarni, shu jumladan minerallarni olib tashlashga yordam beradi.
Qurg'oqchil iqlim sharoitida oson eriydigan birikmalar nafaqat amalga oshirilmaydi, balki, aksincha, tuproqning yuqori qatlamlarida to'planib, sho'rlanishga olib keladi.
Iqlim sharoitlari kimyoviy, fizik, fizik-kimyoviy va eng to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladi biologik jarayonlar tuproqda, bir holatda ularni mustahkamlash, ikkinchisida - ularni sekinlashtirish. Iqlim asosan tuproqning suv rejimi bilan bog'liq bo'lib, u tuproq hosil bo'lish jarayonlarida katta rol o'ynaydi. Turli hududlarda iqlim sharoiti sovet Ittifoqi bir xil emas. Shuning uchun turli iqlim zonalarida tuproq hosil bo'lish jarayonlari turlicha kechib, juda xilma-xil tuproqlarning paydo bo'lishiga va rivojlanishiga olib keladi.
Rus olimi P.A.Kostichev tuproqning hosil bo‘lishida biologik omillar, ayniqsa o‘simliklar olami roliga e‘tibor beradi va shunga ko‘ra tuproqqa quyidagicha ta‘rif beradi: "Tuproq deganda o‘simliklarning ildizlari chuqur kirib boradigan yer yuzasining ustki qatlamini tushunish kerak". Tuproqning eng muhim xossasi - unumdorlikdir. Tuproq unumdorligining rivojlanishida tirik organizmlar, jumladan yashil o‘simliklar vamikroorganizmlarning roli alohida ahamiyatga ega. Shunga ko‘ra tuproqning yana bir ta‘rifini keltiramiz: «Iqlim va tirik organizmlar ta‘sirida o‘zgargan va o‘zgarayotgan hamda unumdorlik qobiliyatiga ega bo‘lgan yerning ustki g‘ovak qatlamiga tuproq deyiladi».
Tuproq o‘ziga xos organik-mineral tarkibga ega. Tuproq paydo bo‘lishi jarayonida gumus va boshqa murakkab organik birikmalar to‘planishi sodir bo‘ladi. Shuningdek tuproq biogen ikkilamchi alyumosilikatli minerallar, biofil elementlar bilan ham boyib boradi, shunday qilib asosiy xossasi – unumdorlikka ega bo‘ladi. Tuproq qoplami unumdorligi tufayli o‘simliklar o‘sishi va rivojlanishini ta‘minlash ya‘ni hosil beraolish qobiliyatiga ega. Tuproqning ushbu xossasi insonlarning yashash va ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jaligining vujudga kelishida muhim sharoitlardan biri hisoblanadi.
Tuproq qoplami va o‘simliklar ajralmas birlik - jahon tuproq – ekologik sistemasini tashkil etadi, qaysiki unda o‘simlik va tuproq birgalikda yashaydi. Bundan million yillar oldin quruqlikda o‘simliklar paydo bo‘lgan. O‘sha paytdayoq, bizning planetamizdagi barcha tirik organizmlar tarixi bilan bog‘liqbo‘lgan, juda murakkab tarixni bosib o‘tgan, tuproq paydo bo‘lish jarayoni yuzaga kelgan.
Tuproq qoplami biosferada yana bir eng muhim vazifani bajaradi. U jaxon okeani singari, - planetamizni tozalovchi (purifikator) muhitdir. Ko‘pchilik organik va organik – mineral birikmalar parchalanishi tuproqda tugallanadi. Tuproq xo‘jalik va yashash faoliyatining turli xildagi chiqindilarini qabul qiluvchidir. Tuproqlarda hayot kechiruvchi organizmlarning juda zichligi tufayli barcha tirik organizmlar chiqindilarining parchalanishi sodir bo‘ladi. Tuproqning tozalovchi qobiliyati ba‘zi shaharlarda kanalizasiyalar va sanoatlardan chiqqan suvlarni tozalashda foydalaniladi. Sug‘oriladigan maxsus dalalar barpo etilib, ularga oqova suvlar to‘planadi va tuproqda biologik tozalanish samarali o‘tadi.
Qishloq xo‘jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblangan tuproq, qayta tiklanmaydigan tabiiy resurs hisoblanadi. Tuproq insoniyat jamiyatiga nisbatan ikki xil ahamiyatga ega: birinchi tomondan, bu fizik muhit, insonlarning yashashi uchun, hayot uchun makon, ikkinchi tomondan - bu iqtisodiy asos, ishlab chiqarish vositasi. Shuning uchun uni asrab-avaylab, har doim unumdorligini oshirishga g‘amxo‘rlik qilish kerak. Kishilar tomonidan yerdan foydalanish masalalari sosialiqtisodga daxldor katta va murakkab masalalar kompleksidir, jumladan yerga egalik masalalari, yer to‘g‘risidagi qonunchilik, yerga egalik huquqi, yerni iqtisodiy baholash va x.z. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1-chaqiriq 11-12 sessiyalari (30 aprel va 28 avgust 1998 yil) da "Yer kodeksi", "Davlat Yer kadastri to‘g‘risida" gi qonunlar muhokama qilinib qabul qilindi. Ushbu hujjatlarda "Yer umummilliy boylik, O‘zbekiston Respublikasi xalqlarining hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zarur va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi» deb ko‘rsatilgan.
Tuproq - insonlarni ardoqlab, noz-ne‘matlar bilan to‘ydirayotgan bitmastuganmas boylik hamda zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari va kerakli xom ashyo yetishtiradigan manbadir. Tuproq yurtimizning eng asosiy boyligi. Tuproq hayot uchun quyosh, havo va suvdek zarur bo‘lib, u biologik tirik jism hisoblanadi.
Tuproq paydo kiluvchi ona jinslar - tuproq paydo kiluvchi omillardan biridir. Ular ximiyaviy, mexanik va minyer alogik tarkibi, zichligi, tuproqnig fizikaviy, fizik-mexanikaviy hossalariga, suv-xavo, issiklik, ozuka va tuz rejimlari, unumdorligiga katta ta’sir etadi.
Iqlim. - tuproq hosil kiluvchi muxim omil bulgan iklim, o’simliklar usib rivojlanishida, tarkalishida, tuproqdagi biologik jarayonlar, suv, issiklik, xavo, ozuka rejimlariga; nurash va ishkorsizlanishiga, sho’rlanishiga bevosita ta’sir etadi. Bu uzgarishlar tuproqnig mexanik tarkibiga boglikdir. Tyer mik va tuproqnig namlanish sharoitiga kura iklim gruppalari ajratiladi, bu yer da asosiy kursatkich - 100S dan yukori bulgan o’rtacha sutkalik harorat xisoblanadi.

.