Agrokimyo kirish

5.4.2. AMMIAKLI AZOTLI O’G’ITLAR

183. 
     Ammoniy sulfat. Ammoniy sulfat (NH₄)₂SO₄ o’z tarkibida 20,5—20,0% azot tutadi. Jahon miqyosida ishlab chiqariladigan azotli o’g’itlarning qariyb 25% i ammoniy sulfat hissasiga to’g’ri keladi. Ammoniy sulfat kuchsiz gigroskopik, sochiluvchan, tarkibida 24% atrofida o’simliklarning oziqlanishida o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lgan oltingugurt tutadi. Ammoniy sulfatning fiziologik nordon o’g’itligini quyidagicha izohlash mumkin. Birinchidan, o’g’it tuproqqa tushgach nitrinkatsiya jarayoniga uchraydi. Tarkibidagi azot nitrat shakliga o’tadi. Natijada nitrat kislota hosil bo’ladi va sulfat kislota ajralib chiqadi:
     

(NH₄)₂S0₄ + 4O₂ = 2HNO₃ + H₂SO₄ + 2H₂O
Bu kislotalar tuproq eritmasidagi bikarbonatlar va tuproq kolloidlari tomonidan neytrallanadi:
2HNO₃ + Ca(HCO₃)₂ = Ca(NO₃)₂ + 2H₂CO₃:
H₂SO₄ + Ca(HCO₃)₂ = CaSO₄ + 2H₂CO₃:
Ca⁺² Ca⁺²
Tuproq + HNO₃ = Tuproq + Ca(NO₃)₂;
Ca⁺² 2H ⁺

Ca⁺² Ca⁺²

Tuproq +H₂SO₄ = Tuproq + CaSO₄
Ca⁺² 2H ⁺

Mineral kislotalarning neytrallanishi tuproq eritmasi bikarbonatlarining parchalanishi va TSK dagi asoslarni vodorod yordamida siqib chiqarilishi asosida ketadi, natijada tuproqning buferlik qobiliyati pasayadi, u, o’z navbatida, nordonlikning oshishiga sabab bo’ladi. Ikkinchidan, tuproqqa tushgan ammoniy sulfat tezda erib, ionlarga ajraladi. O’simliklar SO₄^─2 anioniga qaraganda NH₄ kationini tez va ko’p miqdorda o’zlashtiradi, natijada anionlar to’planib tuproqning nordonlashishiga sabab bo’ladi:

Ca⁺² NH₄⁺
Tuproq + (NH₄)₂SO₄ = Tuproq + CaSO₄
Ca⁺² Ca⁺²

NH₄⁺ kationlari tuproqning singdirish kompleksi tomonidan yutiladi va ilgari yutilgan boshqa kationlarning ekvivalent miqdoriga almashinadi. Yutilgan ammoniyni o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi. Tuproqdagi harakatchanligi va yuvilib ketish xavfi kam bo’lgani bois ammoniy sulfatni asosiy o’g’itlash davrida, ya’ni kuzgi shudgor ostiga kiritish niumkin. Ba’zi hollarda NH₄ ning ko’p miqdorda tuproqqa yutilishi salbiy oqibatlarga olib keladi. Qo’shimcha oziqlantirish paytida yoki ekish bilan qator oralariga kiritilganda, ildiz tizimi yaxshi rivojlanmagan yosli nihollar ammoniy sulfat tarkibidagi azotdan yaxshi foydalana olmaydi. Ammoniy sulfatni nordon tuproqlarga qo’llashda 1 s o’g’itga 1,3 s ohak qo’shish lozim. Asoslarga to’yingan tuproqlarda ammoniy sulfat muttasil ishlatilganda ham nordonlashish sodir bo’lmaydi. Shu sababli bo’z tuproqlarda uning samaradorligi ammiakli selitradan yuqori bo’ladi. Sug’oriladigan ekinlarga, ayniqsa, sholiga ammoniy sulfat qo’llash yaxshi samara beradi.

184.