Agrokimyo kirish

5.2. TUPROQLARDA AZOT MIQDORI VA UNING
BIRIKMALARI DINAMIKASI

164. 
     Tuproqning mexanikaviy tarkibi og’irlashib borgani sari yalpi azot miqdori ham ortadi. Bir ga maydondagi yalpi azot zaxirasi turli tuproqlarda 1,5 dan 15 t gacha o’zgaradi. Lekin qishloq xo’jalik ekinlarining azot bilan ta’minlanganlik darajasi uning yalpi miqdori bilan enias, balki o’simliklar o’zlashtirishiga molik mineral birikmalar miqdori bilan belgilanadi.
     
165. 
     O’simliklar azotni asosan mineral holatda o’zlashtiradi. Faqat azotning juda kam miqdori amid va aminokislotalar holida o’zlashtirilishi murnkin. Tuproqdagi yalpi azot miqdorining atigi 1—2% i mineral holatda bo’ladi.
     
166. 
     Tuproqdagi azotli organik moddalarning ammiakka qadar parchalanishi ammonifikatsiya deb yuritiladi. Ammon ifikatsiya bakteriya, aktinomiset va mog’or zamburuglarning katta guruhini tashkil etadigan aerob va anaerob mikroorganizmlar ishtirokida amalga oshadi.
     

5.3. DEHQONCHILIKDA AZOTNING AYLANISHI

167. 
     Nitratlar — azotning eng harakatchan shakli bo’lib, tuproqdan ko’p miqdorda chiqib ketadi. Tuproqdagi azotning umuman yoki vaqtincha o’simliklar o’zlashtira olmaydigan shaklga o’tishini uchta holga bo’lish mumkin:
     
     1. 
        nitratlarning yuvilishi;
        
     2. 
        denitrifikatsiya;
        
     3. 
        azotning immobilizatsiyalanishi.
        

168. 
     Nitratlarning yuvilishi. Nitratlar oson eriydigan tuzlar hosil qilishi, singdirish kompleksidagi kolloidlar tomonidan yutilmasligi va asosan tuproq eritmasi tarkibida bo’lishi tufayli tuproqdan juda oson yuviladi. Azotning ayni yo’l bilan isrof bo’lishi iqlim sharoitlari, tuproqni ishlash tizimi, paykalning ekin bilan band yoki bandmasligiga bog’liq. Ma’lumotlarning ko’rsatishicha, shudgorlab tashlab qo’yilgan maydonlarda nitratlar ekinzorlardagiga nisbatan ko’proq yuviladi. Nitratlarning yuvilishi, ayniqsa, sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida jadal ketadi (yiliga 30 kg ga). Lekin sug’orishni tashkil etish, sug’orma suvlarni sizot suvlari sathi bilan tutashishiga yo’l qo’ymaslik nitratlar yuvilishining oldini olish tadbirlaridan hisoblanadi. Sug’orma suvlar bilan tuproqning quyi qatlamlariga yuvilgan nitratlar bug’lanish jarayonida tuproq bo’ylab yuqoriga ko’tariladi va o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladi. Nitratlarning yuvilishi, shuningdek, tuproqning mexanikaviy tarkibi bilan harn bog’liqdir. Qumli tuproqlardan nitratlar ko’proq yuviladi. Gumusga boy tuproqlar o’zida suvni yaxshi tutib turadi, demak, bu tuproqlarda erigan holatdagi nitratlar ham nisbatan mahkamroq tutib turiladi.
     
169.