Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

MAXSUS TA’LIM MUASSASALARIDA TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKIL ETISH MAZMUNI
 
G‘IYOSOVA D., SOBIROVA N., SUNNATOVA G., 
Toshkent shahar Olmazor tumani 106-zaif eshituvchi bolalar
маhsus maktab-internat
 
Ma’lumki, O‘zbekistonda xech bir davlatda hali yo‘lga qo‘yilmagan, ammo bir qancha davlatlar tomonidan tan 
olingan ta’limning “Milliy modeli” ishlamoqda. Bu model 7 ta bo‘g‘indan iborat uzluksiz ta’limga asoslanadi. Ushbu 
modelning eng muhim ahamiyatli tomoni shuki, har bir bola umumiy o‘rta ta’lim bilan bir qatorda u yoki bu turdagi 
kasb-xunarni egallashi ta’minlanadi hamda uzluksiz ta’lim orqali hayot uchun zaruriy dastlabki kompleks 
ko‘nikmalarga ega bo‘ladi, ya’ni ular oddiy bitiruvchilar emas, balki mustaqil hayot jabhalarida o‘z pozitsiyasiga ega, 
ishbilarmon, ma’naviy jihatdan yetuk insonlar bo‘lib yetishadilar. Maxsus ta’lim muassasalarida tarbiyaviy ishlarning 
maqsadi va vazifalari muassasalarning umumiy vazifalaridan kelib chiqib belgilanadi.
 “Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani ta’limdan ajratib bo‘lmas”- degan sharqona haqiqatning hayotiyligi va 
dolzarbligini inobatga olinsa, ta’lim berish jarayonida o‘qitish o‘z vazifasini bajarayotgan bir paytda, tarbiya ham o‘z 
405 

---

vazifasini amalga oshiradi. Sog‘lom va IChB shaxsini rivojlantirish jarayoni turli faoliyatlar negizida amalga oshiriladi. 
Biroq sog‘lom bolalar aksariyat axloqiy me’yorlar va turli odatlarni oilasida o‘zlashtira oladilar. IChB esa hayotining 
ko‘p qismini maxsus ta’lim muassasasida o‘tkazishiga to‘g‘ri keladi. Chunki ular muassasada nafaqat bilim olib 
tarbiyalanadilar, balki yashaydilar ham. Shu bois IChB ni mustaqil hayotga samarali tayyorlashda sog‘lom bolalarga 
nisbatan qo‘yiladigan talablarni qo‘yish xato hisoblanadi. IChB ni tarbiyalash usul va vositalarini tanlash uchun 
sog‘lom va IChB ta’limidagi o‘xshash va farqli jihatlarni ajratib olish lozim. Umumta’lim maktablari bilan IChB ta’limi 
muassasalari o‘rtasidagi o‘xshashliklar: 
-ularning har ikkisi ham davlat tomonidan nazoratdagi jarayonni tashkil etadi; 
- muayyan o‘quv reja va dasturlar doirasida o‘quvchilarga akademik bilim beradi; 
- sog‘lom bolalar uchun ajratilgan barcha sharoitlardan IChB ham to‘laqonli foydalanadilar; 
- ta’limning yakuniy bosqichida o‘quvchilar tegishli xujjatga ega bo‘ladilar.
Ushbu o‘xshashliklardan tashqari farqlarga ham egadir. Jumladan: 
-maxsus ta’lim muassasalarida ta’lim o‘quvchilarning rivojlanishidagi muammolar bilan bog‘liq ravishda 
korreksiya(nuqsonlarni tuzatish, bartaraf etish)ga yo‘naltiriladi; 
-IChB ta’limi muddatlari sog‘lom bolalar ta’limi muddatlaridan farq qiladi. Masalan, ENBB umumiy o‘rta 
ta’limi 10 yilga mo‘ljallangan; 
-maxsus ta’lim muassasalarida maxsus defektologik ma’lumotga ega mutaxassislar tegishli yo‘nalishlar 
bo‘yicha ixtisosliklar (oligofrenopedagog, tiflopedagog, surdopedagog va logoped)ga ega pedagoglar faoliyat 
ko‘rsatadi; 
-IChB ta’limi ko‘rgazmalilikka boy, soddalashtirilgan hayot bilan bog‘liq mazmunga ega ega bo‘lishi muhim 
mezondir. 
-maxsus ta’lim muassasalarida IChB xotirasi, diqqati va iroda xususiyatlaridan kelib chiqqan holda har bir 
topshiriqlarning takror va takror berilishiga ehtiyoj ustivordir. Sanab o‘tilgan tavsiflar maxsus ta’lim muassasalarida 
tashkil etiluvchi tarbiyaviy ishlarni tashkil etilishida inobatga olinuvchi muhim omillar sanaladi. Ma’lumki, 
mustaqillikka qadar yoshlarni tarbiyalash vazifalari asosan, aqliy, axloqiy, nafosat, mehnat va jismoniy tarbiya 
yo‘nalishlari doirasida amalga oshirilar edi. Hozirgi kunda esa tarbiya yo‘nalishlarining soni ortdi, ya’ni tarbiyaning 
boshqa shakllariga ehtiyoj tug‘ildi. Hozirgi zamon bolasi ekologik ong, gigienik malakalar, iqtisodiy ko‘nikmalar va 
huquqiy savodxonlikka ega bo‘lmasa, mustaqil hayotda emin erkin xavfsiz harakatlanishi qiyin kechadi. Chunki tez 
rivojlanayotgan murakkab zamon shaxs oldiga qator talablarni qo‘ymoqdaki, bularsiz inson o‘z kelajagini, bu bilan 
bog‘liq holda oilasi farovonligini ta’minlashi oson kechmaydi. Shuning uchun ham IChB ning ta’limi va tarbiyasi 
masalasi davlat siyosatining alohida muhim yo‘nalishi sifatida qaraladi. Demak, tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil 
etish uchun hozirgi kun uchun dolzarb tarbiya yo‘nalishlari va ularning mohiyati hamda maqsad va vazifalarini aniq 
anglamoq zarurdir.
Maxsus ta’lim muassasalarida tarbiyaviy ishlarning asosiy yo‘nalishlari, maqsad va vazifalari yosh avlodni 
ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy ma’naviy, tarixiy an’analariga, urf-odatlari hamda umumbashariy 
qadriyatlarga asoslanadi va quyidagi ijtimoiy vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi:
 yoshlarni erkin fikrlashga o‘rgatish, o‘zini-o‘zi idora qila bilishni shakllantirish; 
 o‘quvchilarni Vatanning boy ma’naviy merosi bilan tanishtirish orqali ularda milliy g‘urur hissini 
tarbiyalash; 
 o‘quvchilarni bilimdonligi va ijodiy imkoniyatlarini o‘z vaqtida payqagan holda rivojlantirish, kasb-
hunarga yo‘naltirish; 
 bolalarni insonparvar va xalqparvar, vatanparvar, dunyoviy qarashlarga ega, millatlararo totuvlikka rioya 
etadigan etib tarbiyalash; 
 ularni yaqinlari va atrofdagilarga samimiy munosabatda bo‘lishga o‘rgatish;  
 o‘quvchilarda fuqarolik javobgarlik hissi va ijtimoiy ma’suliyatni shakllantirish; 
 yoshlarga Vatanimizni ko‘z qorachig‘idek asrash va uning kelajagiga ishonish hamda farovonligi uchun 
sodiq bo‘lish yo‘llarini ko‘rsatish; 
 o‘quvchilarni mehnatservarlikka, sog‘lom turmush tarziga undash, erkin fikr egasi qilib tarbiyalash. 
Tarbiya yo‘nalishlarining mezonlari mashg‘ulotda o‘rganilayotgan mavzuning mazmunida aks etishi lozim. 
Qaysidir mavzuda tarbiyaning bir qancha yo‘nalishlari va boshqa mavzu mazmunida esa yana boshqa tarbiya 
yo‘nalishlariga oid mazmunlar singdirilgan holda shakllantirilad. 
Masalan, “Nutq o‘stirish” yoki “Sayr” mashug‘lotida o‘rganiladigan “Bozor” mavzusi doirasida o‘quvchilarda 
quyidagi tarbiya yo‘nalishlarining mezonlari ustivor darajada shakllantiriladi: iqtisodiy tarbiya (savdo-sotiqqa doir 
tushunchalar), ahloqiy tarbiya (bozorda muomala qoidalari), huquqiy tarbiya (sifatli mol olish, sotuvchi yoki xaridor 
huquqlari), estetik tarbiya (chiroyli narsalarni tanlash...), gigienik tarbiya (toza narsalar yoki ozoda rastadan olish...). lar 
ustivorlik qilsa, jismoniy, mehnat, ekologik tarbiya mezonlari qisman shakllantiriladi. Maxsus ta’lim muassasalarida 
tarbiyaviy ishlar ta’limning barcha shakllarida olib boriladi. Ular quyidagilar: 
1. Umumta’lim fanlari bo‘yicha darslar jarayonida. O‘qituvchilar ishlab chiqadigan va har kuni o‘tadigan 
darslarning mazmunida “Darsning tarbiyaviy vazifasi” aks etadi va bu vazifa doirasida dars jarayonida ish usuli va ish 
turi biror bir vosita orqali qo‘llaniladi. Shu asosda o‘quvchilarda dars mavzusiga oid ko‘nikmalar zamirida darsning 
tarbiyaviy vazifasi bajariladi. 
2. Darsdan tashqari paytlarda tarbiyachilar tomonidan olib boriladigan tarbiyaviy mashg‘ulotlar jarayonida.
406 

---

3. O‘quvchilarda mavjud nuqsonlarni tuzatish va yumshatishga yo‘naltirilgan korreksion fanlarga oid dars va 
mashg‘ulotlar jarayonida. 
4. Bayram va muhim sanalariga bag‘ishlangan tadbirlar, muayyan mavzulardagi mushoiralar, musabaqalar, 
davra suhbatlari va x. jarayonlarda. 
5. Muassasaning oilalar bilan hamkorligiga asoslangan ish turlari bo‘yicha bo‘yicha olib boriladigan 
mashg‘ulotlar, suxbatlar va turli tadbirlar jarayonida. 
6. Muassasaning boshqa tashkilotlar bilan hamkorligiga asoslangan ish turlari bo‘yicha bo‘yicha olib 
boriladigan mashg‘ulotlar, suxbatlar va turli tadbirlar jarayonida.