XALKOGENLARNING UMUMIY XOSSALARI
Element
|
8O
|
16S
|
34Se
|
52Te
|
Er po‘stlog‘idagi miqdori, massa ulushi, %
|
47,2
|
5∙10–2
|
8∙10–6
|
1∙10–7
|
Asosiy tabiiy birikmalari (qavsda – minerallarning nomi)
|
Erkin holda havoning hajm jihatidan 20,95% va massa jihatidan 23,15% ini tashkil etadi; suv, SiO2, silikatlar, alyumosilikatlar (1400 mineral tarkibida), tirik organizmning hamma moddalari tarkibi-ga kiradi.
|
Erkin holda; H2S va SO2 shaklida vulkan gazlarida; sulfidlar va polisulfidlar FeS2 (pirit), PbS (qo‘rg‘oshin yaltirog‘i), ZnS (rux aldamasi), HgS (kinovar); sulfatlar CaSO4∙2H2O (gips),
Na2SO4∙10H2O
(glauber tuzi),
MgSO4∙7H2O
(taxir tuz)
|
Selenidlar qo‘shimchalari ko‘rinishida sulfidli rudalarda: FeS2, CuFeS2 (xalkopirit), ZnS.
|
Oltin va kumush birikmalarida: AuAgTe4 (silvanit), Ag2Te (gessit).
|
Tabiiy izotoplarining massa sonlari (qavsda – tabiiy aralashmadagi massa ulushi, %)
|
16(99,759)
17(0,037)
18(0,204)
|
32(95,018)
33(0,75)
34(4,215)
36(0,017)
|
74(0,87)
76(9,02)
77(7,58)
78(23,52)
80(49,82)
82(9,19)
|
120(0,089)
122(2,46)
123(0,87)
124(4,61)
125(6,99)
126(18,71)
128(33,79)
130(34,49)
|
Rangi
|
Rangsiz yoki ko‘k
|
Sariq
|
Kulrang
|
Kumushsimon-oq
|
Zichligi ρ, g/sm3
|
1,27
|
2,085
|
4,807
|
6,272
|
Atomning kovalent radiusi, nm
|
0,073
|
0,102
|
0,116
|
0,136
|
Atomning metall radiusi, nm
|
─
|
0,127
|
0,140
|
0,160
|
Ion radiusi, nm
E2– **
E4+
E6+
|
0,140
─
─
|
0,184
0,037
0,029
|
0,198
0,050
0,035
|
0,221
0,097
(0,056)
|
Birikmalardagi oksidlanish darajasi
|
─1, ─2, +2
|
─2, +2, +4, +6
|
─2, +2, +4, +6
|
─2, +2, +4, +6
|
OLINISH USULLARI
Olish usullari. O2 – sanoatda: 1) suyuq havoni rektifikatsiyalash. Oldin azot uchadi, chunki uning tqayn = – 195,8 °S;
2) suvning elektrolizi (qo‘shimcha mahsulot hisoblanadi);
laboratoriyada: oksidlar va kislorodli kislotalar tuzlarining ichki molekulyar oksidlanish-qaytarilish yoki peroksidlarning disproporsiyalanish reaksiyalari:
2BaO2 2BaO + O2,
2H2O2 2H2O + O2,
2KMnO4 K2MnO4 + MnO2 + O2,
2KClO3 2KCl + 3O2.
S – 1) tug‘ma oltingugurtni eritish keyin uni suyuqlantirish va haydab tozalash (asosiy usul);
2) metallurgiya va koks pechlari gazlaridan olish:
2H2S + SO2 2H2O + 3S.
Se, Te – sulfat kislota ishlab chiqarish chiqindilarini va rangli metallarni elektrolitik tozalashda hosil bo‘ladigan anodli shlamlarni qayta ishlab:
chiqindilar, shlam EO2 E + SO3 (E = Se, Te).
Ro – 1) uran rudalarini qayta ishlashda ajralgan birikmalarning eritmalarini elektrokimyoviy qaytarish;
2) yadro reaktorlarida vismutni nurlantirish:
209Bi (nγ) 210Bi → 210Po + β–.
Poloniy Bi dan haydab yoki turli kimyoviy usullar bilan ajratiladi.
XALKOGENLARNING ISHLATILISHI
Kislorod kimyo sanoatida HNO3 va H2SO4, metallarning peroksidlari olish uchun, organik sintezda, qora metallurgiyada cho‘yan va po‘lat quyishda, metallarni kesish va payvandlashda ishlatiladi. Suyuq kislorod portlovchi aralashmalar tayyorlash uchun ishlatiladi. Tibbiyotda kislorod bemorlarning nafas olishini engillashtirishda (kislorodli yostiqcha va palatkalar) ishlatiladi. Oltingugurt H2SO4 ishlab chiqarishda, kauchukni vulkanlashda, qishloq xo‘jaligida insektitsid sifatida, organik sintezda, o‘q-dori, gugurt ishlab chiqarishda, tibbiyotda teri kasalliklarini davolash uchun surkov dorilari tayyorlashda ishlatiladi.
Se fotoelementlar va to‘g‘rilagichlar, optik va signalli priborlar tayyorlash uchun, shisha sanoatida ishlatiladi.
Te turli qotishmalarga ularning mexanik xossalarini yaxshilash uchun qo‘shimcha sifatida ishlatiladi.
H2SO4 – kimyo sanoatining muhim mahsuloti. Ko‘pgina kimyoviy birikmalar uning bevosita yoki bilvosita ishtirokida olinadi. Sulfat kislota HCl, CH3COOH, fosforli o‘g‘itlar, portlovchi moddalar, organik bo‘yoqlar, dori preparatlar ishlab chiqarishda, neft mahsulotlarini tozalashda, gidrometallurgiyada, organik sintezda va boshq. ishlatiladi.
Kislorod, oltingugurt birikmalari va uning analoglari yorqin bo‘yoqlar (sulfidlar) ishlab chiqarishda, sellyuloza sanoatida (NaHSO3, NH4HSO3, Ca(HSO3)2 ), organik sintezda (SeO2), fotografiyada (Na2S2O3), oksidlovchi (metallarning peroksidlari, N2O2) va qaytaruvchi (H2S, metallarning sulfidlari, Na2SO3) sifatida ishlatiladi. Selenidlar va telluridlar (ZnSe, PbSe, CdTe, HgTe, PbTe) yarim o‘tkazgichlar sifatida ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |