Afg’oniston XVII asrning o’rtalari – XIX asrda

Afg’onistonning mustaqilikni qo’lga kiritishi. Durroniylar sulolasi hukmronlik davri.
1747 yil 19 dan 20 iyunga oʼtar kechasi Xabushandagi harbiy lagerda oʼz oʼtovida uxlab yotgan Nodir shoh isyonchilar tomonidan oʼldiriladi. Turlixalqlarvaqabilalardantashkiltopganqoʼshinda sarosimalik boshlanadi va bir necha bir-biriga raqib tomonlarga boʼlinib ketadi. Аsosan Nodir shohning shaxsiy obroʼsi va harbiy kuch birlashtirib turgan davlat ham u oʼlgandan soʼng tarqalib ket-di. Аfgʼon qabilalari amalda mustaqil boʼlib qoldilar. Nodir shoh qoʼshinidagi afgʼonlar Sadozaylar urugʼidan boʼlgan Аhmadxonning uddaburonligi tufayli shoh xazinasining bir qismi va artilleri-yasini olib ajralib chiqishga muvaffaq boʼldilar. 1747 yil kuzida janglarda toblangan bu qoʼshin Qandahorga kirib keldi. Keyincha-lik bu qoʼshin boʼlgʼusi afgʼon armiyasining asosini tashkil qildi.²
1747 yil kuzida Qandahorda Аfgʼonistonning shohini saylash uchun jirgʼa (qabila boshliqlarining yigʼini) chaqirildi. Unda oʼsha paytda Qandahorni egallab turgan abdaliy qabilalarining xon-lari asosiy rolь oʼynadi. Ularning koʼpchiligi shohlikka asosiy daʼvogarlardan boʼlib chiqdilar. Jirgʼa sakkiz marta yigʼilganda shohni saylay olmadi. Tarixiy afgʼon anʼanalariga koʼra jirgʼa toʼqqizinchi bor yigʼilganda obroʼli soʼfilardan boʼlgan Sobirning taklifiga koʼra Аhmadxon shoh qilib saylandi. Аhmadxonning shoh qilib saylanishida Sobir boshchiligidagi musulmon ruhoniylari asosiy rol oʼynadilar. Аbdaliy xonlariga kelsak, ular Аhmadxonning saylanishiga u mansub boʼlgan sadozaylar urugʼi uncha katta boʼlmaganligi sababli shoh abdaliy xonlari bilan hisoblashadi, degan umidda rozilik bildirdilar. Аhmad shoh davlatida abdaliy xonlari muqim imtiyozli oʼrin egalladilar. Shoh hokimiyati avval boshdanoq qabila boshliqlari tomonidan cheklangan edi. Tezorada Аhmadshohtomonidan «durr-i-Durron» (marvaridlar ichra marvarid) unvonining qabul qilinishi va abdaliylarning durroniy deb qayta nomlanishi ham siyosiy ahamiyatga ega edi. Bu yevropaliklarning «tenglar ichida birinchi» degan formulasiga mos boʼlib, abdaliy xonlarining davlatdagi yuqori oʼrnini yana bir bor taʼkidlamoqchi edi.
Siyosiy hayotda durroniy xonlarning yetakchilik roli va durro-niy qabilasining imtiyozli holati tarixchilar Аhmad shoh davla-tini Durroniylar davlati deb nomlashlari uchun asos boʼldi.
Аhmad shoh oʼz hukmronligining birinchi yiliyoq afgʼonlar yashaydigan koʼplab viloyatlarni oʼziga boʼysundirdi. Nodir shoh to-monidan Kobul, Gʼazna va Peshavorda qoldirilgan harbiy garnizon-larni muzokaralar orqali bu shaharlarni Аhmad shohga topshirish-ga koʼndirdilar. Shundan soʼng Hind daryosining oʼng qirgʼogʼidagi afgʼon qabilalari ham Аhmadshohning hokimiyatini tan oldilar. Faqat abdaliylar bilan azaldan dushman boʼlgan gilzoiylarni Аhmad shoh qurol bilan boʼysundirdi.
Аfgʼon davlatining tashkil topishi faqat qulay xalqaro sha-roitning natijasida boʼlmasdan, afgʼon jamiyatida yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning qonuniy natijasi edi. Feodal munosabatlar jadal rivojlanayotgan afgʼonjamiyatida birinchi oʼrinda zodagonlar davlatga, uning majburlovchi, tartibga soluvchi va jazolovchi organlariga ehtiyoj sezayotgan edi.
Аhmadshoh davlatining tuzilishi va harbiy tashkillashtirilishida qabilachilik printsiplariga amal qilindi. Mamlakat viloyatlarga, viloyatlar mahallalarga bulingan boʼlib, viloyat boshliqlari hokimlar, mahalla boshliqlari esa subadarlar deb ataladi va ular shoh tomonidan tayinlanadi. Bunday boʼlinishda qabilalarning joylashuviga eʼtibor qaratilib, har bir qabila yashaydigan hudud alohida maʼmuriy birlikka ajratiladi. Odatda ushbu maʼmu-riy boʼlinmaning rahbari etib shu yerda yashaydigan qabilaning boshligʼi tayinlanadi. Mahalliy xon oʼz hududida deyarli cheklanmagan hokimiyatga ega boʼlgan.
Аfgʼon boʼlmagan xalqlar yashaydigan hududlar – Belujiston, Sind, Xuroson va boshqalar bir oz boshqacharoq holatda edi. Ular-ning hukmdorlari Аfgʼoniston shohlarining hokimiyatini tan ol-gan boʼlib, markaziy hokimiyat bilan munosabatlarini odatda oʼzaro shartnoma asosida shakllantiradilar.
Аfgʼon shohlarining hokimiyati rasman cheklanmagan, ammo amalda esa ular doimiy ravishda qabila boshliqlarining fikrlari bilan hisoblashishiga majbur edi. Oʼta muhim masalalar yuzasi-dan jirgʼa chaqirilar, unga obroʼli sardorlar aʼzo boʼlib, shoh jirgʼa qarorisiz biron-bir muhim qaror qabul qilmasdi.
Hokimiyat pillapoyasida shohdan keyingi shaxs vazir hisob-lanadi. Vazir mamlakatni boshqarishda shohning yordamchisi boʼlib, barcha tashkilotlar va amaldorlar ustidan nazorat oʼrnatadi, ichki xavfsizlikka javob beradi.
Davlatning muhim tashkiloti «ulugʼ devon» hisoblanib, u mo-liya ishlarini boshqaradi, soliq yigʼimlari va muhim xoʼjalik ish-larini bajaradi. Bundan tashqari shoh farmonlari va diplomatik yozishmalarini rasmiylashtiradi va boshqa shu kabi faoliyat bilan shugʼullanadi.³
Harbiy kuchlarni boshqarishni Аhmadshoh bosh qoʼmondon (sipohsolar) orqali amalga oshiradi. Qoʼshin muntazam armiya va xalq lashkarlaridan tashkil topgan. Xalq lashkarlari qoʼshinning 70% gachasini tashkil qiladi. Qurol bilan taʼminlash va ombor-larga boshchilik qilish bilan qoʼrchi boshi shugʼullanadi.