Қадимги бронза даврида маданият тарақҚиёти ва унинг асосий хусусиятлари

Х У Л О С А 
Ўрта Осиѐнинг қадимги давлатлари ҳақида фикр юритганда фақат 
Ўзбекистон ҳудудидаги эмас, балки қўшни давлатларни ҳам ҳудудларни ўз 
ичига олган Бақтрия, Катта Хоразм, Парфия, Марғиѐна, Кушон 
давлатларининг сиѐсий-иқтисодий ва маданий ҳаѐтида муҳим аҳамият касб 
этган воқеаликлар ҳақида тасаввур этамиз. 
Ўрта Осиѐнинг бу давлатлари нафақат ўрганилаѐтган ҳудуд балки 
жаҳон маданият тараққиѐтида муҳим аҳамият касб этган маданий-иқтисодий 
марказлар сифатида талқин этилади. 
Кўҳна Шарқнинг илк қишлоқлари эр.авв. Х минг йилликда вужудга 
келган бўлса, Ўрта Осиѐда деҳқончилик маданияти асосида эр.авв. У1-1У 
минг йилликларда илк қишлоқлар энеолит ва бронза даврларида мудофаа 
деворлари билан ўраб олинган илк шаҳарлар вужудга кела бошлади. Агар 
Ўрта Осиѐда илк деҳқончилик марказларининг вужудга келиш даври, бронза 
даври дейилса, Кўҳна Шарқда бу давр ѐзма манбалар даври деб аталади. 
Ўрта Осиѐда бронза давридан бошлаб сунъий суғорма деҳқончилик 
асосида илк шаҳар маданияти шаклланди. Бу жараѐн А.А.Асқаров, 
А.Абдуллаев, Г.Ширинов, А.Сагдуллаев, Ш.Шайдуллаев каби олимлар 
томонидан анча мукаммал ѐритилган. 
Ўрта осиѐнинг қадимги дунѐ маданияти эр.авв. 1 минг йилликнинг 
бошларида темир қуролларининг кенг тарқалиши билан ривожлана бошлади. 
Зардуштийликнинг муқаддас китоби “авесто” да Ўрта Осиѐнинг 
Аҳмонийлар давригача бўлган вилоят ва ўлкалари, Эрон подшоларининг 
битиклари ва Беҳустин ѐзувларида юнон тарихчиларининг асарларида муҳим 
маълумотлар сиѐсий тарих аҳолининг этник таркиби, шаҳар ва қишлоқлар 
ҳақида муҳим маълумотлар беради. Бу қадимги давлатларнинг сиѐсий-
иқтисодий ва маъданий ҳаѐти ҳақидаги маълумотлари ҳозирги Эроннинг 
шимолий-шарқий, Туркманистон, Покистон, Афғонистон, Ҳиндистон, 
Тожикистон, Қозоғистон ва хусчусан Ўзбекистон тарихига таалуқлидир. 

---

Мазкур ўрганилаѐтган мавзу Ўрта осиѐ қадимги давлатларнинг 
вужудга келиши ва равнақ топиши уларнинг жаҳон маданияти тараққиѐтида 
тутуган ўрни, ҳамда инқирозга учраш масалаларини ѐритиб беришга 
қаратилган. 
Ўрта Осиѐнинг илк темир асри маданиятлари ва уларнинг деҳқончилик 
марказлари, ҳамда марказий шаҳарлари, қалъалари қўрғонлар ва улардан 
топилган моддий маданият намуналари бу даврда юксак ҳунармандчилик 
мавжудлигидан далолат беради. 
Ўрта Осиѐдаги илк цивилизациялар вужудга келиши бу албатта сунъий 
суғорма деҳқончилик асосида илк шаҳар давлатларнинг шаклланиши, давлат 
ѐзув ва бошқарув шаклининг пайдо бўлиши, шаҳар давлат хусусиятларининг 
ѐзма манбалари ва археологик топилмаларда ўз аксини топганлиги кишилик 
жамияти тарихида моддий ва манънавий маданиятнинг ниҳоятда узвий 
боғлиқлигини тасдиқлайди. 
Қадимги маданиятимиз тарихи нафақат қадимги ѐзувлар ва битиклар 
орқали, балки археологик моддий маданият намуналари орқали ўрганилиши 
муҳим аҳамият касб этади. 
Қадимги ѐзувлар ва манбалар учрайдиган шаҳар ва қишлоқлар моддий 
маданият археологик қидирувлар орқали ўз тасдиғини топганлиги 
юртимизни мадҳ этувчи ѐзувлар янада ишончли манбалар эканлигига 
ишончимиз комил бўлади. Қадимги Бақтрия, Хоразм, Суғдиѐна, Парфия, 
Марғиѐна, Юнон Бақтрия подшолиги Кушонлар подшолиги ўзини тутган 
мавқеи, сиѐсати ва иқтисоди маданияти билан жаҳон халқлари тарихида ва 
уларнинг маданияти тараққиѐтида ўзига хос ютуқлар тажрибалар билан 
ўзининг муносиб ҳиссаларини қўшдилар. 
Кейинги йилларда амалга оширилган археологик татқиқотлар Ўрта 
Осиѐ халқлари давлатчилик тарихини янада бойитади ва унинг 
қадимийлигини инсониятга яна бир бор исбот этди. 

---