Adam Smitning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to„g„risida tadqiqot»

g) qiymat va bahoning shakllanishi

A.Smit «sarfli» qiymat nazariyasiga asos soldi. U tovarning foydaliligi (iste‘mol qiymati) bilan almashuv qiymatini bir-biriga qarshi qo’ydi va almashuv qiymatining shakllanishini tahlil qilishda foydalilikni inkor etdi. Keyinchalik, bu nazariyadan ikki qarama-qarshi yo’nalish hisoblangan – iqtisodiy liberalizm va sotsializm vakillari o’zlarining tamoyillarini asoslash uchun foydalandilar.
A.Smit bozor bahosining beqarorligini talab va taklifdagi doimiy o’zgarishlarning natijasi ekanligini ko’rsatib o’tadi. Lekin boylikning
«haqiqiy» qimmati doimo o’zgarib turishi mumkin emas. Shuning uchun A.Smit o’z oldiga tovarning «real», «tabiiy» bahosini, ya‘ni uning qiymatini topish vazifasini qo’ydi. Bunda u bir vaqtning o’zida ikki har xil konsepsiyadan foydalandi. Birinchisi – tovarning qiymati faqat unga sarflangan mehnat bilan aniqlanadi: qancha ko’p mehnat sarflansa, tovar shuncha qimmat bo’ladi (bu konsepsiya D.Rikardo va K.Marks iqtisodiy ta‘limotlarining asosini tashkil etadi). Ammo ushbu qoida A.Smitning fikricha, faqat jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida, «qoloq jamiyatlarda» qo’llaniladi. Lekin sivilizatsiya- lashgan jamiyatda tovar qiymatini aniqlashda kapital va yer ham hisobga olinadi. Ikkinchi konsepsiya ana shunday paydo bo’ladi, unga binoan tovar qiymatini yaratishda barcha ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital, yer) qatnashadi. Shunga muvofiq, tovar qiymati mehnat sarflaridan, foyda va yer rentasidan tashkil topadi, ya‘ni ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi.