Adabiyotshunoslikka

Hayot shakli va adabiyot shakli
Adabiyot va san’atga xos bo‘lgan badiiy obrazlilik hayot shaklidir. U oddiy 
axborotga nisbatan qiziqarlidir.
M a’lum ki, ilmiy. m antiqiy tafakkur yaxlit hodisalarn i va jaray on larni 
qismlarga, guruhlarga b o lib tekshiradi. Hayot shakli, ya’ni obrazli shakl vositasida 
esa san’atkor tom onidan tasvir doirasiga tortilgan hodisalar, turm ush jarayonlari, 
kishilarning taqdirlari, his-tuyg‘ulari, o ‘y-fikrlari b irb u tu n , jonli holda qam rab 
ofinadi.
Bunday qamrab olish adabiyot va san’atning m ohiyatiga, ular oldida turgan 
m aqsad va vazifalaiga ju d a mos keladi, chunki to 'laq o n li, jonli, yaxlit, hayotiy 
m anzaralar chizish yo‘li bilangina kitobxon qalbida go'zallik va shodlik tuyg’usini 
uyg‘otish ham da uning o ‘zini m ukam m al inson sifatid a tarbiyalab borishga 
erishm oq m um kin.
Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davom ida yuzaga kelgan hayot shakli, 
y a’ni badiiy obrazlilik sa n 'a tn in g o ‘ziga xos belgisiga aylanib qoldi h am da 
voqelikning jo n li m anzarasini gavdalantirish b o ra sid a beqiyos im koniyatlar 
tu g ‘dirdi.
Adabiyotdagi “hayot shakli” yozuvchilar to m o n id a n aks ettirilgan voqelik­
ning jonli m anzaralaridan yoki so 'zlard a bayon q ilingan tasviriy vositalar 
yordamida ifodalangan jonli insoniy his-tuyg‘ulardan iboratdir. Bu manzaralar, 
his-tuyg‘ular badiiy asarning obrazli to ‘qim asida m azm u n va shaklning uzviy 
birligini yuzaga keitiradi. Adabiyot va san ’atdagi obrazlilik m azm un va shakl 
ibtidolarning m ujassam ligidan, birligidan iborat. A dabiy shakl ko'plab tu rli- 
tum an, kom pozitsion tasviriy vositalami o ‘z ichiga qam rab oladi. U lar haqida 
m azkur kitobning ikkinchi b o ‘lim ida gapiriladi.
Adabiyotda mazmun va shakl birligi
M azmun va shakl birligi, badiiy obraz doirasida ularning o ‘zaro aloqadorligi 
san’atning muhim, qat’iy qonunidir. Buni eng ulug‘ san’atkorlar asrlar davomida

---

qayta-qayta t a ’kidlab keladilar. Ju m lad an , A lisher N avoiy m azm un bilan 
shaklningbirligi to ‘g ‘risida “ H ayratul-abror” dostonida quyidagilarni yozgan 
edi:
N a zm d a ham asl anga m a’ni durur,
B o 'lsu n an in g surati h ar ne d u ru r.
N azm ki m a’ni anga m arg'ub em as,
Ahli m aoniy qoshida xo'b emas.
N a z m k i ham surat eru r xush anga,
Z im n id a m a’ni dog‘i dilkash anga.
M azm un va shakl asarda sh unday hirikib ketganki, ularni b ir-birid an
ajratish qiyin.
Biz q a n d a y d ir lin k s h e 'rd a sh o ir to m o n id a n ifo d ala n g an g ‘o y an i 
tushunchalartiliga k o ‘chirib, so'zlab berishimiz m um kin, lekin u holda m azkur 
g ‘oyaga, sh o im in g asosiy fikriga b o g 'liq b o ‘lgan nozik his-tuyg‘ular, o ‘y- 
kechinm alar yo‘qolib qoladi. Biz qandaydir rom an yoki dram ada ilgari surilgan 
eng asosiy, u m u m iy fikrlarni ta ’riflab berishim iz m um kin, biroq bu t a ’rif 
hech qachon a sa rn in g jo n li, b irb u tu n badiiy m azm uni o ‘rnini bosa olm aydi. 
Shuning uchun ham ulug‘ nem is shoiri G yote o ‘zining “ Faust” nom li buyuk 
tragediyasi g ‘oyasini sod d a qilib tushuntirib berishdan bosh tortgan edi.
llm iy a s a r la r d a h a y o tn in g tu r li- tu m a n q irra la ri, aso san u m u m iy
qonuniyatlarda, hukm va xulosalarda yuzaga keladi. Badiiy asarlarda esa mazm un 
va shakl birligi tufayli ko‘p qirrali borliq jonli holda alohida hodisalar va o ‘ziga 
xos sifatlarning o ‘z a ro aloqador tarzda nam oyon b o lish id a ro‘yobga chiqadi. 
Badiiy asarlar kitobxon tasaw uriga kuchli ta ’sir ko‘rsatish qudratiga ega. Bunday 
t a ’sirchanlikka y o zu v c h ila r aniq so‘z la r yordam ida hosil etilgan o brazlar 
vositasida erishadilar, chunki bu obrazlar go‘yo san’atkor g‘oyalarini nurlantirib, 
o ‘quvchi ongida, qalbida nozik tuyg‘ular, o‘zgarishlar tu g ‘diradi.
Badiiy adabiyot nam unalarida m azm un va shakl o ‘zaro munosabatda b olad i, 
aloqador va nisbiy xususiyatga ega bo ‘lgan tushunchalar hisoblanadi. Asardagi 
qandaydir unsurga nisbatan m azm un hisoblanuvchi narsa boshqalariga nisbatan 
shakl vazifasini o ‘tashi m um kin.
M azm un va shakl bir-biriga o ‘tishi m um kin, obraz g'oyaga nisbatan shakl 
b o ‘lsa, g‘oya hayotga nisbatan shakldir.
X uddi shunin g d ek , b iro r m azm unni ifodalovchi shakl o ‘z holicha boshqa 
hayotiy m asaia ia rn i m ujassam lashtirishi, m a z m u n d o r b o ‘lishi m um kin. 
M azm un va shakl birligi qonuni kom pozitsion usullar va tasviriy vositalarga 
ham taalluqlidir, c h u n k i h ech b ir m azm un shaklsiz b o ‘lm aganidek, hech 
b ir shakl yoki u n in g unsuri ham m azm unsiz b o ‘ia olm aydi.

---